اختصاصی شبکه اجتهاد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی مرکزی علمی و پژوهشی، وابسته به آستان قدس رضوی در مشهد مقدس است که با هدف ترویج و نشر فرهنگ اسلامی افتتاح گردید. این مرکز با نظارت هیئت‌مدیره و با همکاری محققانی از حوزه و دانشگاه در قالب گروه‌های پژوهشی و در راستای تحقق اهداف فرهنگی تحت نظر شورای عالی فرهنگی آستان قدس فعالیت می‌کند. موضوع اصلى فعالیت‌های بنیاد طبق اساسنامه عبارت است از: پژوهش‌های علمى در جهت ترویج و نشر فرهنگ اسلامى از طریق تشکیل گروه‌های پژوهشى، تشویق و توسعه فعالیت‌های پژوهشى در حوزه و دانشگاه، تلاش در جهت تقویت توان علمى و آموزشی مؤسسات فرهنگى و مراکز آموزش عالى، گسترش هنرهاى اسلامى و آشنایی با آن، تشکیل دوره‌های آموزشی به‌منظور تربیت پژوهشگران، انتشار آثار علمى و اسلامى و… . به مناسبت ۲۱ آبان، سالروز تشکیل این نهاد علمی، با حجت‌الاسلام‌ والمسلمین مهدی شریعتی تبار، مدیرعامل سابق این بنیاد گفتگو کردیم. مدیر گروه فقه و اصول بنیاد معتقد است کاهش کمی و کیفی پژوهشگران، عامل اصلی نرسیدن بنیاد به بسیاری از اهداف خود است. او در عین حال، بنیاد را از نهادهای علمی تأثیرگذار در عرصه بین‌الملل می‌داند. مشروح این گفتگو به قرار زیر است:

اجتهاد: دلیل تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس چه بود؟

شریعتی‌تبار: دلیل تأسیس آن، انجام پژوهش‌های اسلامی است. مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی، تولیت سابق آستان قدس، به اقتضای جایگاه علمی این آستان و انتصاب این مجموعه به عالم اهل‌بیت یعنی امام رضا علیه‌السلام، فعالیت‌های علمی را انجام داده و نهادهای علمی را پایه‌گذاری نمودند. ازجمله این فعالیت‌ها، تأسیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنیاد فرهنگی رضوی و دانشگاه امام رضا علیه‌السلام بود. ایشان هم‌زمان در سال ۱۳۶۳ که دانشگاه رضوی تأسیس شد، بنیاد پژوهش‌ها را هم پایه‌گذاری کردند. ذهنیت ایشان این بود که در کنار دانشگاه که مرکزی برای کسب علوم و معارف اسلامی است، یک مرکزی هم باشد که شخصیت‌های علمی اعم از حوزوی و دانشگاهی جذب شوند و در زمینه‌های بنیادین اسلام و حوزه‌های قرآنی، حدیثی، فقهی، اجتماعی و فرهنگی اسلام و هم‌چنین نیازهای آستان قدس و زائرین آن پژوهش نمایند، به‌گونه‌ای که هم پژوهش‌های بنیادین داشته باشند و هم پژوهش‌های موردنیاز جامعه اسلامی را انجام دهند. این اقدام در ادامه توصیه امام رضا علیه‌السلام بود که فرمودند: «رحم الله عبدا احیا امرنا»: رحمت خدا برکسانی که امر ما را زنده کنند. از ایشان سؤال شد به چه صورت امر شما زنده می‌شود؟ فرمودند: «یتعلموا علومنا و یعلم الناس»: راهش این است که علوم ما را فرا بگیرند و به مردم تعلیم دهند که اگر مردم با آن آشنا شوند حتماً از ما تبعیت می‌کنند. لذا این بنیاد برای انجام پژوهش‌های اسلامی و همکاری فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی با هم تأسیس شده است.

اجتهاد: فعالیت‌های علمی به‌خصوص فقهی بنیاد را چطور ارزیابی می‌کنید؟

شریعتی‌تبار: اغلب فعالیت‌های علمی و فقهی بنیاد در قالب احیای تراث بوده است؛ یعنی آثار و تراث فقهی که نیاز به احیاء و تصحیح و تحقیق داشته است مدنظر قرار گرفته شده است. مثلاً کتاب «منتهی المطلب» علامه حلی که آن زمان، کتاب سال جمهوری اسلامی‌شد یا کتاب «دروس شرعی» شهید اول، «تکمله الدروس» و «الموتلف من المختلف» احیاء شده است. هم‌چنین آیات الاحکام «تفسیر تبیان» کار شده و در سه جلد چاپ شده است. به‌علاوه «کتاب القضاء» مرحوم کنی را که احیای فقه جواهری در موضوع قضاء به شمار می‌رود، در دست اقدام و خاتمه است. در کنار این امر و احیای تراث، رساله‌هایی در موضوع وقف، نذر و…نوشته شده است. لذا آن چیزی که خود بنیاد انجام داده است، غالب آن احیای تراث بوده است. بنیاد هم در گروه فقه خود و هم سایر گروه‌ها غیر از کارهایی که در داخل مجموعه پژوهشگران انجام می‌دهند، پژوهش‌هایی که پژوهشگران در بیرون از مجموعه بنیاد در حوزه و دانشگاه انجام می‌دهند را نیز مورد عنایت قرار می‌دهد. بدین‌صورت که پژوهش‌هایی که آن‌ها به بنیاد ارائه می‌کنند، طی فرایندی رسیدگی شده و اگر در راستای اهداف بنیاد باشد منتشر می‌شود.

اجتهاد: چرا علیرغم همکاری بزرگان حوزه و فقاهت با بنیاد در دهه‌های ابتدایی و برگزاری کنفرانس‌های علمی متعدد توسط آن، در دهه اخیر، حجم این همکاری‌ها رو به کاهش گذشته و تأثیرگذاری علمی بنیاد نیز محدود شده است؟

شریعتی‌تبار: اوایل که بنیاد تأسیس شد، شخصیت‌های حوزوی و دانشگاهی در مجموعه بودند که علاقه وافر به فعالیت‌ها داشته و هم‌چنین فراغت بیشتری داشتند. چنان‌که ارتباط مرحوم واعظ زاده تا اواخر عمر خود با بنیاد در قالب کتاب «المعجم» که کتاب موسوعه مهم و قرآنی هست برقرار بود.

البته در آن زمان کنفرانس‌هایی برگزار می‌شد. در این سالیان اخیر جمعی از آن نیروهای قبلی از دنیا رفته‌اند و برخی هم بازنشست شده‌اند. هم‌چنین دیگر از آن زمان، هیئت‌مدیره بر جذب نیروی پژوهشی موافقت نکرده است. عملاً در همان اوایل، بنیاد بیش از ۲۵۰ نفر پژوهشگر داشته است، درحالی‌که اکنون بین ۵۰ تا ۵۴ پژوهشگر دارد. می‌توان گفت مسائل اقتصادی نیز در این تصمیم تأثیرگذار بوده است. به‌علاوه این نگرش در بنیاد شکل گرفته که بدون جذب رسمی نیرو، امور را به بیرون سفارش دهند. البته بنده معتقدم سفارش کار به بیرون، اهداف بنیاد را پیش نمی‌برد. حتی منظور آیت‌الله طبسی هم این بود که پژوهش‌های اساسی را نیروهای حوزوی و دانشگاهی باهم فکری و تأمل و تفکر پیش ببرند. حتی بر کمیت کار نیز نباید تأکید شود. آنچه مهم است و مقام معظم رهبری نیز بر آن تأکید دارند، کیفیت کار است که مشکلات جامعه به‌واسطه آن حل شود. مشکلی که طی سالیان اخیر در بنیاد وجود داشته است، کاهش کمی و کیفی پژوهشگران داخل بنیاد بوده است.

اجتهاد: برخی فعالیت‌های علمی بنیاد را محدود به تحقیق کتب قدیمی و انتشار کتب رقیق علمی می‌دانند. آیا کتاب‌های تولیدی فاخر فقهی نیز توسط بنیاد منتشر شده است؟

شریعتی‌تبار: کتاب‌های احیای تراثی بنیاد، کتاب‌های گران‌سنگی هستند. به‌عنوان‌مثال کتاب «منتهی المطلب» در ۱۵ جلد، «تکمله الدروس»، «الموتلف من المختلف» و… کتاب‌های احیایی مهمی هستند. کارهای تولیدی بنیاد هم در موضوعات وقف، ازدواج و خانواده و برخی از تقریرات علمای فقه و اصول مشهد مثل تقریرات درس آیت‌الله خلخالی گردآوری شده است.

اجتهاد: چرا بنیاد هیچ‌گاه تأثیرگذاری بین‌المللی نداشته و حتی در داخل نیز تأثیر آن به مشهد محدود شده است؟

شریعتی‌تبار: تأثیرگذاری بین‌المللی یک مرکز پژوهشی به این است که آثاری تولید کند که این آثار بتواند خارج از ایران هم در جوامع علمی قابل ارائه باشد. می‌توان گفت بنیاد در این زمینه هم کارکرده است. همین کتاب موسوعه قرآنی المعجم، بین‌المللی است. مثلاً در کشور هند از آن رونمایی می‌شود یا وقتی در نمایشگاه‌های بین‌المللی مثل کشورهای عربی چون کربلا و نجف می‌رود مشتریان خاص خود را دارد. گاهی از جامعه الازهر مصر هم این کتاب متقاضی دارد. یا کتاب‌های فقهی بنیاد مثل منتهی المطلب در نمایشگاه کربلا به‌سرعت فروخته می‌شود. این نشان می‌دهد کتاب‌های بنیاد در خارج از ایران هم متقاضی دارد.

این‌که گفته شود بنیاد هیچ تأثیری نداشته است خلاف است. البته نمی‌گوییم تأثیر بین‌المللی آن ایده‌آل است. چراکه می‌توانستند بهتر از آنچه هستند عمل کنند، ولی ظرفیت‌ها و پتانسیل‌ها همین مقدار بوده است.

اجتهاد: برای افزایش تأثیرگذاری بنیاد پژوهش‌ها، چه پیشنهاد‌هایی دارید؟

شریعتی‌تبار: لازم است جمعی از طلاب فاضل و تحصیل کرده حوزه را شناسایی کنیم و آن‌ها را به‌صورت موقت و قرارداد ساعتی جذب کنیم. هم کمکی به طلاب فاضل است و هم ایجاد انگیزه‌ای برای آن‌ها می‌شود که مرکزی هست که از پژوهش‌های آن‌ها استفاده کند. ضمن این‌که آن‌ها در گروه‌های مختلف که بنیاد دارد آموزش داده می‌شوند و از دانششان استفاده شده و به مرور زمان نیروی پژوهشی می‌شوند. بعد از چند سال فعالیت، از بین آن‌ها نیروهای نخبه‌تر، جذب و استخدام تمام‌وقت می‌شوند.

علی‌القاعده بنیاد درصورتی‌که بخواهد به شکوفایی گذشته خود برگردد و پیشرفتی حاصل شود، عامل جذب نیروی انسانی در این راستا بسیار مهم است. لذا نیرویی باید جذب شود که تا اندازه‌ای دغدغه معیشتی هم نداشته باشد؛ یعنی کسی که همه فکر و ذهن و علمش در خدمت اهداف پژوهشی باشد، باید اجمالاً یک آرامش معیشتی هم داشته باشد.