شبکه اجتهاد: مرحوم کلینی در اصول کافی که یکی از آثار حدیثی ماندگار شیعی و از منابع اصیل مورد رجوع و توجه بوده است جریانی را به نقل از امام صادق علیه السلام روایت می‌کنند که ایشان فرموده‌اند پیامبر اسلام در اواخر عمرشان آن گاه که خبر رحلت شان را می‌شنوند مردم را در مسجد جمع می‌کنند و چند توصیه را به عنوان آخرین دغدغه‌های خویش با مردم مطرح می‌کننند دغدغه‌هایی که همه از جنس توصیه‌های بازدارنده و کنترلی نسبت به حاکمان مسلمان و دولت‌های دینی هستند.  امام صادق (ع) می‌فرمایند این سخنان آخرین سخنان آن حضرت در جمع مسلمانان بوده است.

در این سخنان نقل شده از پیامبر(ص) که در قالب دغدغه‌های ایشان نسبت به وظائف دولت دینی و حاکم اسلامی بیان شده است می‌توان مجموعه آن چه نقل شده را در ذیل سه سرفصل کلی گنجاند.

سه سرفصل اساسی که از حیاتی ترین ارکان تداوم ظهور و افول تمدن‌ها بوده اند. هر تمدنی که بتواند این سه قاعده بنیادین را در خود نهادینه کند و آدمیان را از آن‌ها سیراب کند به دوام خویش کمک کرده است.

این سه اصل عبارتند از:

الف) تلاش در ایجاد رحمت و امنیت توسط حکومت دینی؛ ب) ایجاد رفاه عمومی و تامین معیشت مردم؛ ج) اهتمام به حفظ کرامت و عزت انسان‌ها.

دولت دینی پس از استقرار به صورت طبیعی وظائف همه دولت‌های عرفی را دارد و نمی‌تواند تنها به آن جهت که دولت دینی است خود را رهای از تامین دغدغه‌های شهروندان را بداند.

با این همه چون دولت دینی در معرض تهدیدات فراوانی است و ظرفیت آن را دارد که حاکمان اسلامی پشت دین پنهان شوند و خود را  فراتر از پاسخ گویی بدانند پیامبر مهم ترین دغدغه‌هایش را پیش از فوتش با مسلمانان در میان می‌گذارد و به عبارت مرحوم شعرانی مسلمانان را متوقع بار آورده و آن‌ها را تحریک می‌کند تا نسبت به این امور حساس بوده و مطالبه گری داشته باشند.

الف) زمینه سازی برای امنیت؛

اولین دغدغه پیامبر(ص) از جنس تامین امینت عمومی است. ایشان می‌فرمایند: تذکر می‌دهم والی پس از خودم را به این که: مبادا بر جماعت مسلمانان ، رحم نکند. ترحم یکی از مصادیق تام و تمام ایجاد امنیت است ولذا هر حکومتی که می‌خواهد دینی باشد باید تلاش خویش را بر ایجاد امنیت قرار دهد.علی علیه السلام که شارح خوبی برای این سخنان پیامبر(ص) است در عهدنامه مالک اشتر همین نکته را با ادبیاتی دیگر و تفصیلی تر تبیین کرده و می‌فرمایند:‌‌ای مالک قلبت و جانت را مهد و گهواره رحمت قرار ده و محبت و لطفت را از آنان دریغ نکن. چرا که این رحمت و محبت و لطف به شهروندان است که تداعی کننده امنیت در یک جامعه است.  امنیت طبق فرمایش امام صادق یکی از سه گانه‌هایی است که هیچ انسان و هیچ جامعه نمی‌تواند بی نیاز از آن نیست و نمی‌توان  از آن محروم کرد. ایشان می‌فرمایید:  سه چیز است که همه مردم به آنها نیازمندند : امنیّت ، دادگرى ، و فراوانى.

ب) تامین معیشت و رفاه عمومی؛

دومین دغدغه کلی پیامبر(ص) در آخرین سخنش با افکار عمومی معاصرش ضرورت اتخاذ تدابیر درست برای تامین معیشت و رفاه عمومی است.

حضرت در توصیه به حاکمان دینی پس از خویش می‌گویند: مسلمانان را فقیر و نیازمند نسازد، تا –مبادا – موجب خروج آنها از دین گردد. این که حضرت بی تدبیری در امور معیشتی و اقتصادی را به خروج انسان‌ها از دین و دینداری گره می‌زند نکته شنیدینی و هشدار دهنده است که نمی‌توان به راحتی از کنار آن گذشت. این همان است که در جایی دیگر آن حضرت فرمود ه اند: فقر شانه به شانه کفر پیش می‌رود و می‌تواند فقر در کفر آرام گیرد. معیشت و نقش آن در رفتار معرفتی و اجتماعی تا به آن جاست که  امام على علیه‏السلام می‌گویند: فقر ، زبان شخص زیرک را از بیان دلیلش ، فرو مى‏بندد و آدم فقیر در شهر خویش ، غریب است .

ج) تامین کرامت و عزت عمومی؛

سومین دغدغه کلان پیامبر(ص) ضرورت تلاش حکومت دینی در تامین کرامت و عزت انسانی است.  ایشان به حاکم دینی پس از خویش توصیه می‌کنند که: – حکومت دینی باید متوجه باشد که – به مسلمانان زیان نرساند تا مبادا خوارشان کند. خوار شدن یک انسان و یک جامعه می‌تواند زمینه ساز هر گونه بحرانی باشد. قرآن آن گاه که سخن از کرامت ذاتی همه انسان‌ها می‌گوید در واقع به اهمیت و جایگاه کرامت در هویت یک انسان و یک جامعه اشاره می‌کند و از سوی دیگر به پیامدهای منفی گام نهادن در هر گونه مسیری که به کرامت و عزت انسان‌ها لطمه بزند اشاره می‌کند.

دامنه پیامدهای گرفته شدن کرامت و عزت از یک انسان و جامعه بسیار گسترده است که به عنوان نمونه می‌توان به آن چه در سخنان علی علیه‌السلام آمده است اشاره کرد. حضرت می‌گویند: هر که کرامت نفْس داشته باشد، کمتر مخالفت و ناسازگارى می‌کند.

جالب این است که مرحوم شعرانی که بر شرح ملاصالح مازندرانی بر اصول کافی؛ تعلیقه‌هایی خواندنی دارد در ذیل این سخن پیامبر(ص) می‌نویسند: مقصود این سخن پیامبر(ص) این است که حاکمان مسلمان حق ندارند با اتخاذ ساسیت‌های غلط و غیرعقلانی مردم را به اضطرار انداخته و آن‌ها را به صورتی غیر اختیاری وادار کنند که حقوق بدیهی و انسانی خویش را مطالبه نکنند و آنان  را تبدیل به اسیرانی ذلیل کنند. این سخن مرحوم شعرانی به روشنی ضرورت حفظ کرامت و عزت انسان‌ها را ره آورد این سخن پیامبر(ص) دانسته که نباید به راحتی از آن عبور و عدول کرد.