برای ما قوت قلبی بود و این استاد بزرگ به فهم ما اعتماد داشت. آنجایی که احساس می‌کرد حرف قابل بیانی داریم و درست اشکال کرده‌ایم حتی مطلب گذشته خود را اصلاح می‌گردد. این نکته مهمی در شخصیت علمی آیت‌الله فلسفی بود. از دیگر ویژگی‌های ایشان «مشورت پذیری» بود.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، دکتر سعید نظری توکلی از شاگردان مرحوم آیت‌الله میرزاعلی آقا فلسفی و از اساتید دانشگاه و از داوران جشنواره‌های مختلف کشوری، مؤلف، محقق و عضو هیئت تحریریه فصلنامه علمی پژوهشی کاتب است. او در گفتگو با «حریم امام» به تبیین ابعاد علمی و درسی استادش می‌پردازد و شخصیت و فروتنی آیت‌الله فلسفی را به‌خوبی ترسیم می‌کند.

با توجه به اینکه جناب‌عالی از شاگردان و مستشکلین درس آیت‌الله فلسفی بودید ویژگی‌های علمی و ابعاد شخصیتی ایشان را تبیین بفرمایید

نظری توکلی: من حدود ۱۵ سال افتخار بهره‌مندی از محضر آیت‌الله فلسفی را در بحث فقه و اصول داشتم. به نظر می‌رسد که چند ویژگی مهم در وجود ایشان بود که در کمتر کسی یکجا جمع می‌شود. ارتباط من با ایشان از دو موضع بود، یکی بحث شرکت در درس ایشان بود که در آن به اشکال و نقد مباحث فقهی و اصولی می‌پرداختیم. یک ارتباط خصوصی هم میان ما وجود داشت و در منزل خدمتشان می‌رسیدم و عموماً جلسات بحث دونفره‌ای داشتیم. در مجموع طی این ارتباطات من به چند ویژگی مهم در شخصیت ایشان پی بردم. یکی از آن‌ها اعتماد مرحوم آیت‌الله فلسفی به فهم طلاب جوان در مباحث علمی بود. من به درس ایشان «سهل و ممتنع» می‌گفتم. مرحوم فلسفی خیلی ساده بحث را تدریس می‌کرد، اما ما باید ساعت‌ها بر روی آن درس مطالعه می‌کردیم و جنبه‌های مختلف آن را در مباحثات بررسی می‌کردیم. طبیعتاً هر روز که محضرشان می‌رسیدیم اشکالاتی در مباحث اصولی و فقهی مطرح و گاهی اوقات هم تعداد این اشکالات زیاد می‌شد. دأب ایشان این بود که با دقت می‌شنید و گاهی پاسخ می‌داد که بحث تمام می‌شد؛ اما شاگردان ایشان شاهدند که روز بعد آیت‌الله فلسفی در درس مجدداً یادآوری می‌کرد که دیروز بعضی از رفقا فلان مطلب را عنوان کردند و در ادامه پاسخ خود را به‌طور مجدد بیان می‌کرد و گاهی هم نقدی که به ایشان وارد شده بود را تایید می‌کرد. بنابراین برای مرحوم فلسفی خیلی مهم بود که افراد اهل نقد باشند و خودش هم مقید بود که به‌خوبی بشنود و اگر پاسخی دارد بیان کنند و اگر نقد را وارد دید، بپذیرد. من یک‌بار از خدمتشان عذرخواهی کردم و گفتم: ببخشید که ما جسارتا نقد می‌کنیم. ایشان فرمود: خیلی هم خوب است.

بنابراین برای ما قوت قلبی بود و این استاد بزرگ به فهم ما اعتماد داشت. آنجایی که احساس می‌کرد حرف قابل بیانی داریم و درست اشکال کرده‌ایم حتی مطلب گذشته خود را اصلاح می‌گردد. این نکته مهمی در شخصیت علمی آیت‌الله فلسفی بود. از دیگر ویژگی‌های ایشان «مشورت پذیری» بود.

رابطه ایشان با شاگردان به چه صورت بود؟

نظری توکلی: اختلاف سن ما با مرحوم فلسفی بسیار زیاد بود و در حد فرزندان کوچک ایشان به حساب می‌آمدیم که نه تجربه علمی چندانی داشتیم و نه تجربه زندگی طولانی مدت؛ اما چند برخورد ایشان با خود من در این خصوص بسیار جالب بود. مرحوم فلسفی اطلاع داشت که من در دانشگاه همزمان تدریس دارم، یک بار از من پرسید «تو که با جوانان دانشگاهی ارتباط داری فکر می‌کنی آن‌ها به چه مطالبی بیشتر نیاز دارند که وقتی به سراغم می‌آیند در آن رابطه با آن‌ها صحبت کنم؟» این نشان دهنده علاقه ایشان به استفاده از آراء و نظرات دیگران و جوانانی مانند ما بود که اساساً در جایگاه مشورت دادن به ایشان نبودیم. مکرر اتفاق می‌افتاد در جلسات خصوصی از من سؤال می‌کردند که فضای دانشگاه چگونه است و جوانان با چه مسائلی روبرو هستند؟

یک‌بار هم ایشان در باب یکی از مسائل اجتماعی از من مشورت خواست که شاید ذکر جزئیات آن صلاح نباشد، در موارد بسیار حساسی، از من که طلبه جوانی بودم مشورت خواست و اتفاقاً دیدگاه من را هم در این خصوص پذیرفت.

ایشان همیشه برای طرف مقابل خود و تجربه او احترام و ارزش قائل بود. یکی از نکاتی که در زندگی مرحوم فلسفی خیلی مهم بود نداشتن بخل علمی بود. ایشان در کمک کردن و تقویت بنیه علمی افراد بخیل نبود و هرچه که داشت در طبق اخلاص گذاشته و ارائه می‌کرد اگر سؤالی می‌پرسیدیم خود را موظف به پاسخگویی می‌دانست.

اگر خاطره‌ای از ایشان به یاد دارید برای ما نقل بفرمایید.

نظری توکلی: دو خاطره از ایشان به یاد می‌آورم و نقل می‌کنم. یک پنج‌شنبه‌ای خودم در محضرشان بودم و با هم صحبت می‌کردیم. نشست‌های دونفره ما ساعت‌ها طول می‌کشید و ایشان هم در این زمان تمایلی به تردد دیگر افراد نداشت. یک بار به من فرمود: من دفترچه‌ای دارم که در آن احادیث و مطالب خاصی را یادداشت کرده‌ام که به درد تو می‌خورد. یک وقتی بیا که آن را در اختیارت بگذارم که در دانشگاه از آن استفاده کنی. البته کوتاهی از من بود که متأسفانه نتوانستم آن را دریافت کنم اما برایم خیلی جالب بود که ایشان این چنین پیشرانه و مشفقانه تمایل داشت که بخشی از ذخیره علمی خود را در اختیار من قرار دهد.

یکی از بزرگان حوزه نیز نقل می‌کرد من مرحوم فلسفی را در قبرستان بقیع دیدم و در باب روایتی از ایشان سؤالی پرسیدم که یک توضیحی ارائه کرد و من سند روایت را خواستم آیت‌الله فلسفی پاسخ داد که الآن حضور ذهن ندارم و باید آن را بررسی کند. روز بعد که صبح به قبرستان بقیع رفتیم دیدم ایشان در میان افراد به دنبال من می‌گردد صدایم کرد و گفت: دیشب بررسی کردم و دیدم سند این روایت به فلان دلایل معتبر است. این نشان می‌دهد که مرحوم فلسفی علمش را بی‌دریغ در اختیار دیگران قرار می‌داد. یکی دیگر از شاخص‌های مهم وجود ایشان که من طی سال‌ها از نزدیک شاهد آن بودم «فروتنی و تواضع» فراوان مرحوم فلسفی بود.

خاطرم هست یک زمانی که در محضر ایشان بودم مطالبی را از یکی از کتب سید بن طاووس نقل می‌کردم و اسم کتاب را هم مرتباً اشتباه تلفظ می‌کردم. ایشان یک بار فرمود نام درست کتاب این است، اما من به خاطر نا آگاهی همچنان بر خطای خودم اصرار داشتم. ایشان هم بعد از آن سکوت کرد و بنای محاجه با مرا نگذاشت و به تذکر اکتفا و فروتنانه اشتباهم را تحمل کرد.

درس ایشان بزرگ‌ترین درس حوزه علمیه مشهد بود که چند صد نفر در آن حضور پیدا می‌کردند. افراد مختلفی هم در آن شرکت داشتند. یکی دو بار یکی از طلاب از پشت تریبون به ایشان توهین کرد. این اتفاق بین جلسه درس اصول و فقه ایشان واقع شد و مرحوم فلسفی در کمال تواضع جلسه را تحمل کرد و هیچ پاسخی به آن فرد نداد. بنابراین اگر بخواهیم یکی از ویژگی‌های برجسته اخلاقی ایشان را برشمریم باید به تواضع و فروتنی اشاره کنیم.