اختصاصی شبکه اجتهاد: درباره مرحوم شیخ محمدحسینی نائینی، سخن بسیار گفته شده است. مردم اگرچه او را بیشتر به جهت حمایت از جنبش مشروطه خواهی و حمایت از آخوند خراسانی می‌شناسند، اما در حوزه‌های علمیه، او بیش از اینها به «مجدد نائینی» شهره است. کسی که در مبانی اصولیون پیش از خود تجدیدنظر کرد و طرحی جدید برای دانش اصول فقه ریخت. حوزه درسی نائینی یکی از بزرگترین حوزه‌های درسی در زمان خود بود که پس از مرحوم آخوند، شاید بتوان آن را کم نظیر دانست. درباره روش اصولی و فقهی وی و آنچه موجب شده تا او به «مجدد» شهره شود، با استاد سید محمد حسینی زنجانی، عالم ساکن زنجان به گفتگو نشستیم. او معتقد است لقب گرفتن نائینی به «مجدد»، نه به جهت تجدید نظر او در افکار شیخ انصاری، بلکه به جهت دفاع از مطالب وی است. مشروح این گفتگو از نگاه شما می‌گذرد.
اجتهاد: عنوان مجدد از چه تاریخی میان فقها و مجتهدین شروع شده است؟
حسینی زنجانی: اجازه بدهید ابتدا توضیحی در رابطه با شخصیت مرحوم نائینی داشته باشم. محمدحسین نائینی در سال ۱۲۴۰در شهر نایین و در خاندانی فاضل و محیطی روحانی و خانه‌ای پر مهر و عطوفت، قدم به عرصه گیتی نهاد و با قدوم مبارک خود آن خانه را رونق و صفایی افزون بخشید. پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود که در شهر اصفهان پدرانش – پشت به پشت – لقب شیخ الاسلامی داشتند. خاندان نایینی در اصفهان به بهره‌مندی از خوبیها شهره عام و خاص و از نظر علم و دینداری زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشکلات پناه مستمندان بود. او تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود، نائین اصفهان، در محضر پدرش حاج میرزا عبد الرحیم آغاز کرد.
پس از فراگیری مقدمات علوم و برای تحصیل سطوح عالیه و خارج، به حوزه نجف رهسپار گردید و در ردیف شاگردان نامدار آیت‌الله حاج میرزا محمد حسن شیرازی بزرگ و مرحوم آیت‌الله سید محمد اصفهانی قرار گرفت و در درس آیت‌الله آخوند ملا محمد کاظم خراسانی به عنوان ادب و احترام حضور به هم رساند. آیت‌الله نائینی، یکی از بزرگترین و نامورترین مراجع عصر خویش و یکی از محققین نامی در اصول و فقه است. او را مجدد علم اصول و نوآور آن نامیده‌اند و اغلب مراجع و فضلای معاصر از افاضات علمی و رشحات فکری این مرد فضیلت و دانش، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بهره برده‌اند.
اما در رابطه با عنوان مجدد، باید گفت این لقب را به شیخ اعظم انصاری داده اند و علت آن این است که ایشان جایگاه اصل شیعه را تبیین نموده و بعد از وی جای مستقل شیعه در اصول درست شده است. قبل از شیخ اعظم انصاری، تقریبا و بلکه تحقیقا اصول شیعه همان کپی برداری از اصول عامه است، شما وقتی کتب اصول شیعه از جمله دانش، قوانین و فصول را ملاحظه می‌کنید مطلب نویی آورده نشده است ولی بعد از شیخ اعظم انصاری اصول به … بخش از جمله بخش الفاظ و اصول عملیه و تعارض…. تقسیم می‌شود و لذا این لقب “مجدد” شایسته شیخ اعظم انصاری است چون مطالب اصول را به به طور نوینی ارائه فرموده که قبل از ایشان کسی این کار و تحقیق را انجام نداده است.
اجتهاد: به دلیل اینکه میرزای نائینی نظرات بکر و تازه ای ارائه کرده آیا می‌توان به ایشان هم لقب “مجدد” را داد؟
حسینی زنجانی: ظاهرا عنوان مجدد به فقیهی گفته می شود که پایه‌های اصول را به هم ریخته و از نو درست و ترمیم کند در خصوص عنوان مجدد تنها می توانیم شیخ اعظم انصاری را برازنده این عنوان بدانیم ولی اگر گفته شود دفاع از یک مکتب فکری خود یک نوع محکم کاری و تجدید بنا است به این معنی میرزای نائینی مجدد است یعنی اشکالات بعد از شیخ اعظم انصاری که مطرح شده پاسخ داده و مبانی شیخ را زنده کرده است.
مرحوم آیت‌الله والد می‌فرمودند: وقتی در نجف بودم مرحوم آقا جمال گلپایگانی ” که از مراجع بعد از میرزای نائینی بودند” می‌فرمودند: ما در نزد میرزای نائینی معتکف بودیم تا دفاع از مبانی شیخ اعظم انصاری را از میرزای نائینی فرا گیریم؛ همچنین در درس اصول آن بزرگوار که حضور داشتیم دفاع از مکتب فکری شیخ اعظم توسط ایشان خوب بیان می شد و احیا کننده اصول شیخ اعظم انصاری بود.
اجتهاد: چه خصوصیتی باعث شد که مرجوم نائینی بیشترین تعداد شاگرد را در میان هم دوره ای‌های خود داشته باشد؟
حسینی زنجانی: در تمام رشته‌های علوم همگان یکسان نیستند که از نظر علمی، فلسفی و فکری یکسان باشند بلکه استعدادها متفاوت و در هر رشته علوم نخبه‌ها هستند که جلودار آن علم و یا مکتب هستند، هنر میرزای نائینی است که در …. و محکم مبانی شیخ کوشیده است و سعی کرده آن اشکالاتی که از طریق شاگردان شیخ انصاری وارد شده است را جواب بدهد. خود این نشان از یک نوع نبوغ و نوآوری است و بالطبع مطالب تازه را مطرح می کند و مورد توجه و جلب فضلا می شود. علت زیاد بودن شاگرد میرزای نائینی در همین نکته است، میرزا با بیان وزین و تحکیم مبانی شیخ مکتب او را زنده کرده است.
اجتهاد: مهمترین ابداعات میرزای نائینی در مباحث اصولی چیست؟
حسینی زنجانی: دفاع از ابداعات شیخ اعظم، خود ابداع است. دفع تزلزل یک مکتب فکری و تحکیم آن نشان دهنده نوآوری و نبوغ است و یکی دیگر از ابداعات ایشان در عرصه فقه کتاب مزین ” تنبیه الامه و تنزیه المله” است. که در این کتاب دیدگاهش را در رابطه با حکومت در زمان غیبت کبری با بیان شیوایی آورده است و سلطنت مشروطه را موازین علمی و فقهی مشروعه دانسته است که به همت این مرد بزرگ و مرحوم آیت‌الله واله آخوند خراسانی جامعه ایرانی از استبداد مطلق آن زمان رهایی یافته‌اند.
اجتهاد: چرا با وجود ابداعات و سطح علمی فراوان هیچ‌گاه مرجعیت مرحوم نائینی همسان با مراجعی همچون مرحوم آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی نشده است؟
حسینی زنجانی: این نکته ای که سوال کرده اید جزو آسیب‌های حوزه‌های علمیه است، البته با نگاهی به تاریخ مرجعیت به این نحوی که هم اکنون جاری است از زمان شیخ صاحب جواهر شروع شده است که در شهرهای …. به مراجع نجف توجه نشده است و بعد از مرحوم آیت‌الله حائری مرجعیت در دو کانون نجف و قم مطرح شده که هم اکنون نیز هست و این از آن جهت بوده که در زمان سابق رسانه‌های ارتباطات جمعی به صورت الان نبوده و مردم از اخبار شهرها نوعا بی خبر بوده اند و از این رو می بینیم که در هر شهری صاحب فتوی بوده است بعدها به مرور با نزدیک شدن شهرها و ارتباط جمعی توجه به نجف و بعد از آن به قم بوده است. یکی از امتیازات مرجعیت قبل از شیخ اعظم انصاری، تعیین مرجع بعدی توسط قبلی بوده است مثلا می‌گویند مرحوم صاحب جواهر مرجع بعدی که مرحوم شیخ اعظم بوده را معین نموده است و بعد متاسفانه این شیوه خود به خود متروک مانده است و این آسیبی است که باید جدا بررسی و چاره اندیشی شود. البته در این باب مطلب بسیار است که باید موشکافی شود.
