رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در ذیل بحث جایگاه مقام ابراهیم در حج با بیان اینکه بعید نیست برای تسهیل در نماز طواف بتوان مقام ابراهیم(ع) را جابجا کرد، به بحث روایات شیعه در این مورد پرداخت و تأکید کرد: برخی روایات شیعه را متهم به فراوانی اسرائیلیات می‌کنند که ناشی از فهم نادرست آنان از روایات است.
به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) چندی قبل در نشست علمی «مقام ابراهیم(ع) و جایگاه آن در حج» که در این مرکز برگزار شد، به طرح این سؤالات پرداخت که آیا مقام ابراهیم را از مکان فعلی که ۱۳ ذراع و نیم با بیت فاصله دارد، می‌توان تغییر داد یا خیر؛ آیا تغییر مقام مثلا به ده متر عقب‌تر شرعاً جایز است؟ اگر ممکن است، محدوده جواز تغییر کجاست؟ وی در پاسخ به این پرسش‌ها گفت: اگر گفتیم تغییر جایز است، مقام را در هر جایی می‌توان بُرد، البته در اینکه می‌توان آن را خارج از مسجد هم برد یا خیر بحث است؟
استاد خارج فقه حوزه علمیه قم با بیان اینکه حرج مانند اضطرار و شلوغی جمعیت و … به عنوان ثانوی دخیل در این بحث است، افزود: سؤال دیگر این است که آیا اگر مقام تغییر یافت، مطاف هم تغییر می‌یابد (بین بیت و مقام) یا نه مطاف چه مقام باشد و چه نباشد همان ۱۳ و نیم ذراع است. همچنین بحث نماز طواف هم در اینجا مطرح است.
فاضل لنکرانی با بیان اینکه برای پاسخ به سؤالات باید مقام ابراهیم معنا شود، اظهار کرد: مَقام یعنی مکان القیام و مُقام یعنی مکان الاقامه؛ چون ابراهیم روی این سنگ ایستاد به آن مقام گویند که مشهور قریب به اتفاق این است. برخی احتمال داده‌اند که مَقام عرفه، مزدلفه و … و یا خود مسجدالحرام است که احتمالات ضعیف است؛ مقام ابراهیم خود آن سنگ است و حتی زمین مسجدالحرام حکم مقام را ندارد.
رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) تصریح کرد: بنابراین وقتی مقام خود آن حَجَری است که ابراهیم روی آن ایستاده، این سؤال مطرح است که آیا می‌توان مکان آن را تغییر داد؟ اگر توجه به تاریخچه مقام بکنیم، می‌بینیم در کتب فقهی، روایی و تاریخی اهل سنت، ۵ نظریه در میان آنان وجود دارد، ولی در کتب امامیه نظر ششمی وجود دارد.
عضو جامعه مدرسین حوزه قم اضافه کرد: اهل سنت می‌گویند در زمان جاهلیت و در عهد پیامبر(ص) و خلافت خلیفه اول، مقام در همین مکان کنونی بوده، ولی در زمان خلافت خلیفه دوم، سیلی آمد و مقام را به کعبه چسباند و خلیفه دوم با مشورت افراد سالمند، مقام را در جای فعلی قرار داد؛ قول دیگر این است که در دوره پیامبر تا ابتدای خلافت خلیفه دوم تقریباً چسبیده به بیت بوده است و خلیفه دوم مقام را جابجا کرد.
استاد حوزه علمیه افزود: قول سوم در تاریخ طبری نقل شده که تا سال ۱۸ قمری ملصق به بیت بوده و خلیفه دوم آن را در مکان فعلی قرار داد و بحث سیل هم مطرح نیست؛ قول دیگر گفته شده که در دوره جاهلیت ملصق بود؛ در دوره بعثت و فتح مکه، پیامبر دستور دادند که در مکان کنونی قرار بگیرد که در این قول هم سیل مطرح نیست؛ قول دیگر آن است که در زمان ابراهیم در همین مکان فعلی تا اواخر جاهلیت بوده و اواخر جاهلیت آن را ملصق به بیت کرده‌اند و در زمان خلیفه دوم او دوباره به مکان فعلی منتقل کرد.
فاضل لنکرانی با بیان اینکه قول مشهور میان اهل سنت آن است که جابجایی از سوی عمر و به علت تسهیل برای طائفین انجام شده است، تصریح کرد: الان جای کف پا در مقام معلوم است و برخی گفته‌اند که جای انگشتان هم بوده، ولی به علت استلام مردم در طول قرون متمادی، جای انگشتان از بین رفته است.
روایات شیعه تشتت روایات اهل سنت را ندارند
رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) با اشاره به نظریه شیعه در مورد مقام ابراهیم گفت: این از نقاط درخشان در روایات امامیه است؛ تشتت و اضطرابی که در روایات اهل سنت در مورد جابجایی مقام است، اصلا در روایات شیعه وجود ندارد و کشف از این دارد که اصحاب ائمه چقدر بر حفظ روایات مراقبت می‌کردند؛ آن‌هایی که می‌گویند روایات شیعه اکثراً اسرائیلیات است، فهم درستی از فقه و روایات ندارند؛ چقدر اصحاب روی کلماتی که از ائمه صادر می‌شده، مراقبت داشته و می‌نوشتند و آن را دوباره نزد امام برای تایید می‌بردند.
فاضل لنکرانی افزود: روایت شیعه معتقد است که مقام تا دوره جاهلیت چسبیده به بیت بوده است، ولی قریش آن را در مکان فعلی قرار داد و وقتی فتح مکه رخ داد پیامبر دستور دادند که مقام را به بیت ملصق کنند که مجددا در سال ۱۸ هجری خلیفه دوم آن را به مکان فعلی برده است؛ براساس روایت شیعه، این کار عمر احیای امر جاهلی بوده و سیل هم در کار نبوده است. همچنین بحث عسر و حرج و ازدحام جمعیت در کار نیست. بلکه خلیفه ثانی حق خود می‌دانسته و این کار را کرده است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه اصل اولی در اینجا چیست؟ آیا مکان جایگاه توقیفی شرعی دارد یا خیر؟ گفت: اگر شک داریم که شارع مکانی را برای مقام تعیین کرده، لذا اصل بر عدم تعیین است، ولی در اینجا خلاف ظاهری هم وجود دارد و آن این است که آیا می‌توان ملتزم شد که خدا سنگی را به نام مقام ابراهیم از بهشت بفرستد، ولی جایی را نه در دوره ابراهیم و نه پیامبر مشخص نکند؟ بنابراین ظاهر، اقتضای تعیین دارد، ولی اصل، بر عدم تعیین مکان است.
فاضل لنکرانی با اشاره به تعارض اصل و ظاهر و تقدم ظاهر بر اصل بیان کرد: ممکن است کسی در اینجا بحث دوران را مطرح کند؛ یعنی ما نمی‌دانیم که شارع مقام تعیین کرده یا ما مخیر در تعیین مکان هستیم. البته دَوَران در جایی است که انشایی از سوی شارع وجود داشته باشد، در حالی که ما در این مورد بر اصل اینکه انشایی برای تعیین مکان مقام هست یا نیست، تردید داریم، درست مانند وجود پرده برای بیت‌الله و رنگ پرده، لذا در اینجا بحث دوران قابل نفوذ نیست.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به موازین فقه امامیه در این مسئله بیان کرد: در فقه امامیه کلامی از امام علی(ع) داریم و غیر از آن چند روایت در مورد مقام و روایاتی مربوط به دوره ظهور داریم که همه باید بررسی شوند؛ همچنین دو آیه در قرآن در مورد مقام داریم که یکی ۱۲۵ بقره و تعبیر «من مقام ابراهیم» است.
وی تصریح کرد: آیه دلالتی بر مکان معین برای مقام ندارد؛ این آیه وقتی نازل شده که مقام ملصق به بیت در دوره خود پیامبر بوده است؛ آیه فرموده آن قسمتی از بیت که مقام است نماز بخوانید، ولی دلالت بر مکان معین برای مقام ابراهیم ندارد. همچنین آیه دیگر آیه «فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ …؛ این آیه، مقام را جزء آیات بینات می‌داند؛ یعنی حتی اگر حجر به آن طرف عالم هم برود، باز چون جای پای ابراهیم بر آن است، آیه بینه است.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه از دو آیه نمی‌توان استفاده کرد که خدا جای خاصی برای مقام قرار داده است، اظهار کرد: روایتی از امام علی(ع) نقل شده است که ایشان فرمودند که خلفای قبل از من با پیامبر از روی عمد مخالفت کردند و سنت ایشان را تغییر دادند و اگر من بخواهم دوباره آن سنن را احیاء کنم، جند من جز چند نفر شیعه از من جدا خواهند شد و از جمله تغییر مقام ابراهیم به جایی است که پیامبر قرار داد.
کنارگذاشتن روایات به علت ضعف رجال، منطبق بر سیره ائمه نیست
فاضل لنکرانی با بیان اینکه اگر این همه روایات را به علت ضعف رجالی از بین ببریم، کار درستی نیست، اضافه کرد: ائمه در روایات برای اعتبار آن، هیچ تأکیدی بر رجوع به رجال نداشته‌اند و وقتی از ایشان سؤالی در مورد اعتبار شده، بر رجوع به قرآن و سایر روایات تأکید شده است. براین اساس، روایت ذکر شده با وجود یک راوی غیرثقه مخالفتی با سایر روایات و آیات قرآن ندارد.
این استاد خارج فقه و اصول افزود: در دوره ملک فیصل، زوائد مقام را زدودند، ولی تغییر مقام را جایز ندانستند و الان هم اکثر علمای اهل سنت می‌گویند تغییر مقام جایز نیست و برخی می‌گویند تغییر اشکالی ندارد.
وی اضافه کرد: کلید حل بحث این است که بگوییم اینکه پیامبر مقام را به بیت ملصق کرد، از روی وجوب و استحباب است یا خیر؟ از روایات مشکل است که احراز کنیم جای مقام تشریعی از ناحیه پیامبر است.
فاضل لنکرانی با بیان اینکه اهل سنت در تحقیق در مورد این بحث از ما پیشی دارند، تصریح کرد: لب مطلب آنان این است که اولاً عمر می‌توانست اجتهاد کند ولو اینکه تشریع پیامبر(ص) هم باشد، از طرفی به مقاصد الشریعه و اضطرار و تسهیل و حفظ جان طائفین و … هم استناد دارند.
بازنگری در برخی فتاوای حج با رعایت قاعده سمحه سهله
همچنین، حجت‌الاسلام والمسلمین مقدادی، مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت دیگر سخنران نشست علمی «مقام ابراهیم(ع) و جایگاه آن در حج»، گفت: مگر نه این است که پیامبر(ص) فرمودند: «بعثت لحنیفیه سمحه السهله»؛ ولی این سمحه و سهله چه مقدار در فتاوا تأثیر دارد؟ و چه کسی حج را از این قاعده استثناء کرده است.
مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت اضافه کرد: کثیری از فتاوا در این عرصه همراه با عسر و حرج است، البته ما سماحت را با صناعت فقه در کنار همدیگر می‌خواهیم، نه بدون آنکه بخواهد به تشریع آسیب بزند، ولی به هر حال بحث سمحه و سهله هم موضوعی است که در برخی موارد باعث راحتی و آسانی مکلف می‌شود.
مقدادی با بیان اینکه کسانی مانند آیت‌الله محمدجواد فاضل با نواندیشی در فقه، راه را باز می‌کند، تصریح کرد: وی در مورد اعمال سه‌گانه حج در منا گفته‌اند که ترتیب این اعمال سه‌گانه وجوب ندارد و مستحب است و امید است، مراجع تقلید و شورای استفتائات آنان از این نظریه استقبال و در فتاوای خود تجدیدنظر کنند.
وی با بیان اینکه اهل سنت نماز طواف را برای عمره و حج، مستحب می‌دانند، ولی فقه شیعه نماز طواف را واجب در پشت مقام ابراهیم می‌داند و این با توجه به جایگاه مقام، دشواریهایی برای مکلفان دارد، اظهار کرد: با این وضعیت از نیم قرن پیش، در نجف اشرف استفتائاتی در این زمینه مطرح بوده از جمله پرسیده‌اند که اگر جای مقام ابراهیم تغییر کند، آیا باز نماز در خلف آن واجب است؛ بسیاری از بزرگان آن دوره نجف مانند آیت‌الله حکیم و … گفته‌اند که باید اقامه نماز پشت مقام باشد.
مقداد بیان کرد: البته قرآن جایگاه مقام ابراهیم را روشن کرده است، ولی برخی مسائل و پیشنهاد مطرح است که امکان جابجایی آن به داخل خانه کعبه ممکن است که در این صورت از هر جهتی می‌توان نماز طواف را در پشت مقام ابراهیم به جا بیاوریم.
