می‌توان گفت که درس خواندن در آن زمان بسیار جدی‌تر بوده است و حوزه‌های علمی، گرم‌تر بوده است و نمی‌توان گفت ما تولید نظریه نداریم. اگر بخواهیم مقایسه کنیم، باید مباحث و حرف‌های تازه، سنجیده شود و به‌طورکلی نمی‌توان نظر داد، ولی در اینکه آدم‌های موفقی مثل مرحوم آخوند این‌همه شاگرد که در سطح مراجع عالی تقلید مثل مرحوم آیت‌الله بروجردی، بودند را تربیت کردند، قابل‌انکار نیست و موفقیت بسیار بزرگی است.
اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از بحث‌هایی که امروزه به نقل محافل تبدیل‌شده است و گاه‌وبیگاه، اشخاصی در این زمینه، نظر می‌دهند، بحث تولیدات علمی حوزه‌های علمیه است. برخی با انکار این مطلب، بر حوزه‌های علمیه می‌تازند و در جانب مقابل، برخی تا جایی پیش می‌روند که حوزه امروز را بی‌نظیرترین حوزه در طول دوران تشیع می‌دانند. در این خصوص با حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری، ریاست سابق تدوین متون و رئیس فعلی موسسه کتابشناسی شیعه، گفتگو کردیم. وی در این گفتگو حد وسطی را پیموده و ضمن بیان فضائل علمای سابق، دستاورد های فعلی را هم بی‌شمار دانست. او معتقد است باید کتب فعلی که توسط گذشتگان نگاشته شده است با متون جدید جایگزین شوند لکن در عین حال، متون نگاشته شده در سالهای اخیر را به لحاظ قوّت، در حد متون گذشته نمی‌داند. مشروح گفتگو به‌قرار زیر است:
اجتهاد: آیا حوزه نسبت به زمان مرحوم آخوند به لحاظ تولید نظریات بدیع، با روند کاهشی مواجه بوده است؟
مختاری: این سؤال به یک بررسی عمیق و مقایسه نیاز دارد؛ اما نسبت به امکانات آن زمان و وضع موجود، می‌توان گفت که درس خواندن در آن زمان بسیار جدی‌تر بوده است و حوزه‌های علمی، گرم‌تر بوده است اما نمی‌توان گفت ما تولید نظریه نداریم. اگر بخواهیم مقایسه کنیم، باید مباحث و حرف‌های تازه، سنجیده شود و به‌طورکلی نمی‌توان نظر داد، ولی در اینکه آدم‌های موفقی مثل آخوند این‌همه شاگرد که در سطح مراجع عالی تقلید مثل مرحوم آیت‌الله بروجردی بودند را تربیت کردند، قابل‌انکار نیست و موفقیت بسیار بزرگی است.
اجتهاد: دلیل ماندگار شدن متونی مانند کفایه الاصول و رسائل و مکاسب به‌عنوان متن درسی حوزه‌های علمیه چیست؟ آیا صرف قوت علمی این کتاب‌هاست یا فقدان کتب جایگزین یا مقاومت درونی زعمای حوزه در مقابل تغییر؟
مختاری: این مسئله چند دلیل دارد. یکی از ادله آن است که این کتب از اتقان علمی بالایی برخوردار است که استاد بعد از چند دوره تدریس، این کتاب را تألیف کرده است. دلیل دوم، خودِ شخصیت مؤلفین این کتب است. مرحوم آخوند خراسانی و شیخ اعظم از شخصیت‌های وارسته‌ای بودند و علاوه بر مقامات علمی، از زهد و معنویت کم‌نظیری نیز برخوردار بودند وگرنه صرف علمیت یک کتاب، سبب ماندگاری آن نمی‌شود. علت سوم، کثرت شاگردان این شخصیت‌هاست که مروج استاد خود بوده‌اند و بعدها در زمان ما، کثرت شروح بر این کتب، موجب شده که به آن کتاب‌ها روی آورده شود. لذا کتاب‌های متعددی که بر اساس آن‌ها نوشته‌شده و مراجعه به آن‌ها آسان است؛ ولی بااین‌وجود، به آن‌ها رجوع نمی‌شود. لذا طبیعی است که اشخاص از این کتاب‌ها دست برندارند. الآن کتب جایگزین، باید متن خیلی قوی داشته باشد ولی تاکنون کمتر متن قوی‌ای داشته‌ایم.
اجتهاد: برای نیل به ابتکارت علمی زمان شیخ اعظم و آخوند خراسانی چه تمهیداتی باید اندیشیده شود؟
مختاری: همان‌طور که عرض شد، باید از تجربیات دیگران استفاده کنیم. اساتید باید فوت کوزه‌گری را به طلبه یاد دهند. دوره‌های تدریس باید کوتاه شود و لب لباب مسائل باید برای طلاب بیان شود. باید نکات روش تدریس آن بزرگان را استخراج‌کنیم و امروزه به کار بگیریم. ما امروزه مدت تحصیل را زیادتر و بازدهی را کمتر کرده‌ایم.
اجتهاد: در مورد جایگزین کردن کتب فعلی فقه و اصول با کتب جدید، نظر حضرت‌عالی چیست؟
مختاری: جایگزین کردن برای این کتب، مانعی ندارد. چون خود این کتب هم که از زمان حضرت آدم که نبوده است. خود این بزرگان هم کتب دیگران را خوانده‌اند تا به این مقامات علمی رسانده‌اند. لذا اگر کتب بهتری از رسائل و کفایه تدوین شود، کسی با جایگزینی این کتاب‌ها مشکلی ندارد. ولی آن کتاب باید آن‌قدر قوی باشد که خودش به‌طور طبیعی، در میان طلاب، راه باز کند. با دستور که نمی‌توان کتابی را جایگزین کتاب دیگر کرد. باید کتب، از اتقان علمی بالا و نکات نو و جدید و متمایز داشته باشد تا موردتوجه نخبگان و فضلا قرار بگیرد. مرحوم سید محسن امین، صاحب اعیان الشیعه که خودش شاگرد مرحوم آخوند خراسانی است در مورد ایشان می‌گوید: «حضر مجلس درسه بمئات من الافاضل و المجتهدین و کان مجتهداً لایفارق التدریس فی حالٍ و تمیّز عن جمیع المتاخرین بحب الایجاز و الاختصار و تهذیب الاصول و الاقتصار علی لباب المسائل و حذف الزوائد مع تجوید فی النظر و امعان فی التحقیق» این حرف در جلد ۹ اعیان الشیعه صفحه ۶ بیان شده است.
می‌فرماید: در درس مرحوم آخوند، صد نفر از افاضل و مجتهدین شرکت می‌کردند، اما این مجتهد هیچ‌گاه درس را تعطیل نکرد و آنچه مایه امتیازش با دیگر هم‌دوره‌هایش بود این بود که شدیداً به دنبال مختصر کردن علم اصول و پاک‌سازی اصول از اضافات و اکتفا به مهمات مسائل بوده است. اضافات علم اصول را حذف می‌کرد درحالی‌که تحقیق و نظر خود را نیز ارائه می‌داد.
آقا نجفی قوچانی می‌گوید: من هفت سال در درس مرحوم آخوند شرکت کردم که یک دور و نیم درس اصول ایشان شد. به‌هرحال نکته‌هایی که سرّ موفقیت تدریس و جاودانگی تألیفات این بزرگان بوده را باید استخراج‌کنیم و به کار بگیریم. بله، مسلّماً کتاب‌های آبکی نمی‌تواند جای کتب فعلی حوزه را بگیرد. ما گاهی کتاب‌هایی می‌نویسیم که توقع داریم جای آن کتب را بگیرد ولی با اولین نگاه به اسم این کتاب‌های جدید که یا مغلوط و یا مضحک است (تا چه برسد به محتوا)، می‌توان فهمید که لیاقت جایگزینی برای کتب فعلی ندارند. لذا باید ابتدا متنی متین از عالمی بزرگ و موردپسند جامعه علمی نوشته شود تا توان عرض‌اندام در مقابل این کتب عمیق با چنین مؤلفینی که عرض شد را داشته باشد.
