نگاه تقلیل گرایانه به مناسک اربعین و کارکردهای آن؛ حاکمیتی شدن مناسک دینی و راهپیمایی اربعین؛ خروج مناسک از ماهیت سنتی اصیل و ایجاد زمینه مدرن شدن و غلبه فرم بر محتوا؛ فردی شدن و ورود بدعت‌ها به مناسک و ورود خارج از چهارچوب سلیقه افراد از زمینه‌های عرفی شدن پدیده اربعین هستند.

به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله شیخ محسن اراکی استاد خارج فقه حوزه علمیه قم در نشستی با موضوع «اربعین» اظهار داشت: مسئله اربعین حسینی یک نمود از یک انرژی عظیم اجتماعی است که در صحرای کربلا تولید شد و تاریخ را به حرکت در آورد و تا زمانی که تاریخ را به نقطه مطلوب نرساند از پای نخواهد نشست.

اربعین تاریخ را به حرکت در آورد

وی تصریح کرد: جریان تاریخ و حرکتی که جامعه بشر دارد، یک حرکت پویاست و قطعاً به نقطه هدف خواهد رسید. برای اینکه این حرکت به نقطه هدف برسد به یک انرژی نیاز دارد، انرژی‌ای که این تاریخ را حرکت بدهد و جامعه بشر را تا نقطه هدف بکشاند و هدایت و روانه کند؛ چراکه جامعه بشر بدون انرژی به آن سمت حرکت نمی‌کند.

اراکی اضافه کرد: امام صادق (ع) می‌فرماید: «إِنَ‏ لِقَتْلِ‏ الْحُسَیْنِ‏ حَرَارَهً فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لَا تَبْرُدُ أَبَدا». شهادت حسین منشأ تولید یک انرژی فعال در دل همه مؤمنان شد. این حرارت، همان انرژی کارا و فعال و به حرکت در آورنده تاریخ به سمت یک هدف و نقطه انجام است و تا به آن نقطه نرسد از پای نمی‌نشیند. (لَا تَبْرُدُ أَبَد) حرارتی که شهادت سیدالشهدا و قیام حسینی در جامعه بشر به وجود آورد، عجیب‌ترین و شگفت‌زاترین حادثه تاریخ بشر است.

زمینه‌های عرفی شدن پدیده اربعین

مسعود معینی‌پور عضو هیات علمی دانشگاه باقر العلوم (ع) هم در این نشست بیان کرد: تقابل اصلی ما در رقابت با غرب، برآمده از لایه‌های عینی و انضمامی تمدن غرب است که پیاده روی اربعین می‌تواند در این رقابت نقش مهمی ایفا نماید؛ چراکه هنوز خلوص، اصالت و رنگ و بوی الهی در آن غلبه دارد.

وی ادامه داد: مناسک دینی جمعی یکی از ظرفیت‌های منحصربه فرد اسلام در تربیت نفوس و زمینه سازی تحقق تمدن اسلامی است. این مناسک، بُعد عملی دین هستند که هم ظهور باورهای دینی بوده و هم شاخصه دینداری می‌باشند؛ از همین منظر مناسک دینی در معرض عرفی شدن قرار دارد و ممکن است به جای اینکه برآمده از عمق معرفتی و انگیزه‌های دینی باشد، دچار ظاهرگرایی و پوسته‌ای شدن شود.

معینی پور گفت: اولین سطح عرفی‏ شدن دین در عقلانیت و نظام معرفتی راهپیمایی اربعین است. عقلانیتی که مجموعه امیال و کنش‌های رفتاری ما را مدیریت می‌کند و در عرصه راهپیمایی اربعین ظهور پیدا کند، می‌تواند دچار عرفی شدن شود. دومین سطح، نظام انگیزشی و گرایش‌های ما در راهپیمایی بوده و سطح سومی که می‌تواند دچار عرفی شدن شود نظام رفتاری در دو حوزه فردی و اجتماعی است.

وی افزود: نگاه تقلیل گرایانه به مناسک اربعین و کارکردهای آن؛ حاکمیتی شدن مناسک دینی و راهپیمایی اربعین؛ خروج مناسک از ماهیت سنتی اصیل و ایجاد زمینه مدرن شدن و غلبه فرم بر محتوا؛ فردی شدن و ورود بدعت‌ها به مناسک و ورود خارج از چهارچوب سلیقه افراد از زمینه‌های عرفی شدن پدیده اربعین هستند.

تجربه‌ای مانند اربعین، گویی پای خدا را در تاریخ باز می‌کند

حسین کچویان جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشکدهٔ علوم اجتماعی دانشگاه تهران هم در این نشست با بیان اینکه اربعین، از جنس تجربه‌هائی است که گوئی پای خدا را در تاریخ باز می‌کند، گفت: روشن است که در حادثه راهپیمایی اربعین، اتفاق نامعمول و غریبی واقع شده و ذهن، تشنه فهم آن است. علی‌رغم اینکه حس ما می‌گوید رخداد بزرگی است ولی خیلی نتوانستیم به لحاظ مفهومی به آن نزدیک شویم و ببینیم این بزرگی و اهمیت از چه باب است. سؤالات مختلفی حول این رخداد و حادثه قابل طرح است که به نظر می‌رسد برخی از این سؤالات پاسخ ندارد یا اگر پاسخی داشته باشد خیلی قابل قبول نیست.

وی اظها کرد: تصور بنده این است که اربعین یک صحنه و یک زمان و مکان غیر این‌دنیایی و امکانی برای تجربه آن معنای متعالی است. یعنی یک نیروی غیرسکولارزدایی کننده‌ای پیدا کردیم. می‌دانید که در عصر موجود که دائماً جهان دنیایی می‌شود و قلمروهای دینی از بین می‌رود و خورده می‌شود و رنگ و بوی قدسی از بین می‌رود، وجود این منابع قدسی کننده برای مواجهه با موجی که در آن هستیم خیلی اساسی است.

استاد دانشگاه تهران در پایان گفت: اینکه چرا خداوند فضایی را باز می‌کند یا می‌بندد و چرا این امکان را می‌دهد یا نمی‌دهد را ما نمی‌توانیم بفهمیم. ولی این را می‌فهمیم که تجربه‌ای مانند اربعین که اتفاق می‌افتد از جنس تجربه‌هایی است که گویی پای خدا را در تاریخ باز می‌کند. یعنی بعد از مدتهایی که خداوند از این عالم رخت بربسته و امکان ظهور خدا در این عالم به امکنه و ازمنه خاصی محدود شده، ما با یک موج مجددی از این ظهور و بروز مواجه هستیم و آنچه که در اعمال و افعال انسان‌ها می‌بینیم نشانه‌ای از چنین بروز و ظهور است.