شهید صدر برای نخستین بار در فقه معاصر به استنباط نظام از منابع فقهی اقدام کرد. ایشان به دنبال این بود که ما بتوانیم از احکام فقهی ابواب مختلف به نظام فقهی اقتصادی منسجمی برسیم که بتواند به صورت نظاممند و سیستماتیک، سیستم‌‌هایی را برای مدیریت بازار، تولید، توزیع و مصرف در جامعه ارائه دهد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیتالله شیخ محسن اراکی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم معتقد است، شهید محمدباقر صدر در همه عرصه‌های فکری چون فقه، اصول، فلسفه، منطق، تفسیر و حتی در مباحث تاریخی وارد شده و نوآوری‌های بسیاری داشته است. پایه‌گذار مرکز اسلامی لندن طی گفتگویی با دوماهنامه گفتمان الگو به سه نوآوری شهید صدر در عرصه فقه و به نمونه‌های از تفکرات سیاسی در آثارش می‌پردازد و پیشینه شهید صدر در طرح «فقه نظام» را بیان می‌کند.
آیتالله اراکی در بیان اولین نوآوری آیتالله شهید محمدباقر صدر در عرصه فقه، اظهار می‌کند: فقه اسلامی را نمی‌توان مجموعه‌ای از مسائل پراکنده با مجموعه‌ای از قضایای جدا از هم ساخت. شهید صدر، «فقه اسلامی را یک مجموعه منسجم می‌داند» و معتقد است که فقه در یک ساختار منطقی قرار گرفته است. نتیجه این نگاه این است که احکام طهارت و صلاه، کاملاً با نظام اقتصادی سازگار است، یعنی با آن نظام اقتصادی که بشکلی برگرفته از فقه معاملات است. این‌چنین نیست که ما در اسلام یک نظام اقتصادی داشته باشیم که احکامش با عباداتش سازگار نباشد بقیه احکام فقهی نیز به همین صورت است. مثلاً احکام حج – که نوعی عبادت است- با نظام سیاسی فقه اسلامی سازگار است بنابراین نظام فقهی اسلام، نظامی منسجم است. شهید صدر در نوشته‌ها و تحقیقات مختلفشان بر این مطلب تاکید داشتند و احیاناً این امر حتی در استنباط فقهی ایشان نیز تأثیر داشت که البته توضیح آن، جای خودش دارد.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، دومین نوآوری شهید صدر را، «نگاه محققانه و دقیق نسبت به هر فرع از فروع فقهی» دانست و افزود: شهید صدر در هر یک از فروع فقهی بر مبنای آن دقت وارد شده و تمام احتمالات مربوط به آن فرع را «استیعاب» می‌کند. این نکته بسیار مهمی است که مجتهد بتواند بر مبنای احتمالات گوناگون وارد مسئله شود و تک تک این احتمالات را با نفی و اثبات و نقض و ابرام تحلیل کند تا بر مبنای دلیل، به آن احتمال مورد اختیار و مورد انتخاب خودش برسد این روش موجب می‌شود که ایشان نگاه دقیقی به دلیل داشته باشد.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی ادامه داد: شهید صدر با توجه به همه احتمالات ممکن وارد استنباط حکم از دلیل می‌شود. وقتی با توجه به همه احتمالات ممکن و استیعاب همه احتمالات از آیه و روایت، به یک استظهار برسیم، خواه‌ناخواه این استظهار کمتر به خطا می‌رود، چون همه احتمالات ممکن، مورد نظر بوده است و همه این احتمالات با دلیل نفی شده است و نیز آنچه اثبات شده، با دلیل اثبات شده و هیچ احتمال فروگذار نشده است.
آیتالله اراکی سومین نوآوری و امتیاز ویژه شهید صدر را «راه اندازی روش استنباط فقه نظام» دانست و تصریح کرد: در عصر ما، آقای صدر در این عرصه پیشتاز است، ایشان برای نخستین بار در فقه معاصر به استنباط نظام از منابع فقهی اقدام کرد. ایشان نظریه نظام اقتصادی را مطرح کرد و این نظام اقتصادی را با روش‌های اجتهادی و استنباطی متعارف، از منابع و متون استخراج کرد.
استاد حوزه علمیه قم افزود: شهید صدر به دنبال این بود که ما بتوانیم از احکام فقهی ابواب مختلف (مانند احکام فقهی باب البیع، باب الاجاره، باب المضاربه، باب الشرکه، باب المزارعه، باب المساقات، باب القرض، باب الرهن و دیگر ابواب) به نظام فقهی اقتصادی منسجمی برسیم که بتواند به صورت نظاممند و سیستماتیک، سیستم‌‌هایی را برای مدیریت بازار، تولید، توزیع و مصرف در جامعه ارائه دهد.
عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، یافتن نظام اقتصادی منسجم از احکام و منابع فقهی که بتواند جامعه را مدیریت کند، ابداع دیگر شهید صدر خواند و خاطرنشان کرد: ما در تحقیقات هیچ فقهی از فقه‌های اسلام –شیعه و سنی- آن هم در عرصه اقتصاد در آن ترازی که آقای صدر اقدام فرمودند و ارائه کردند، استنباط فقه نظام نداریم. البته علمای آن در مسائل اقتصادی تحقیقات زیادی داشتند اما در هیچ یک از تحقیقات، یک نظام منسجم مبتنی بر منابع دینی، آن هم به‌طور کامل و بر اساس روش‌های متعارف استنباط عرضه نشده است.
وی در بخش دیگر گفتگوی خود، با اشاره به این‌که شهید صدر نظر داشت حلقه‌های بعدی «اقتصادنا» و «فلسفتنا» را بنویسد، گفت: قرار بود شهید صدر «مجتمعنا» را قبل از «اقتصادنا» بنویسد ولی شرایط طوری بوده که ضرورت دیده‌اند که «اقتصادنا» را اول بنویسد. ایشان در «مجتمعنا» خواه‌ناخواه می‌خواستند نظام فقه سیاسی را ارائه دهند؛ یک نظام فقهی اما فقه سیاسی، ایشان فقه فرهنگ را نیز می‌خواستند در آن عرصه بیان کنند که فرصت نشد در این عرصه قدم بگذارند. البته من شنیدم در اواخر حیاتشان در این زمینه کارهای زیادی کردند که به دست بعثی‌ها افتاده و به ما نرسیده است.
آیتالله اراکی همچنین در این گفتگو به نمونه‌هایی از تفکرات فقه سیاسی ایشان در دو، سه مورد آثار عرضه شده اشاره کرد و گفت: یکی از آن‌ها طرح پیشنهادی قانون اساسی جمهوری اسلامی است. تنها فقیهی که طرحی جامع به عنوان پیش نویس قانون اساسی به جمهوری اسلامی پیشنهاد کرد، آقای صدر بود. قبل از تدوین و تصویب قانون اساسی، این پیش‌نویس به مجلس خبرگان قانون اساسی اول عرضه شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این یکی از آثار ایشان است که نمونه‌هایی از طرز تفکر فقه سیاسی ایشان در آنجا مطرح شده است.
استاد برجسته حوزه علمیه قم، نمونه دیگر تفکر سیاسی شهید را در «اسلام یقود الحیاه» دانست و ابراز کرد: ایشان در بخش مربوط به «خلافه الانسان و شهاده الانبیاء» بخشی از نظریه‌های سیاسی‌شان را مطرح کرده است. همچنین اثر سوم، تفسیر موضوعی ایشان است؛ «المدرسه القرآنیه» که چاپ شده است. در بسیاری از مباحث «المدرسه القرآنیه» بخش‌هایی از فقه سیاسی ایشان مطرح شده است.
پایه‌گذار مرکز اسلامی لندن درباره پیشینه شهید صدر در طرح «فقه نظام»، گفت: پیشینه این نحوه تفکر باید در منابع دینی خود ما دنبال شود؛ مثلاً نامه امیرالمؤمنین (ع) به مالک اشتر گویا این است که احکام فقهی ما نظاممند است. این احکام فقهی برای ارائه یک نظام از سوی خدا تشریع شده است، نه فقط برای این‌که افراد به عنوان افراد پراکنده به اسلام و به امر خدا عمل کنند. بنا است که یک جامعه به طور منسجم به دستور خدا عمل کند؛ یعنی با نظام سیاسی و با نظام اقتصادی خاص، ما که می‌گوییم جامعه باید به طور منسجم به دستور عمل کند، پس خواه‌ناخواه این دستور باید دستوری نظاممند باشد که بتواند جامعه را به طور منظم در چارچوب و قالب دستورات الهی منسجم کند. از نامه امام (ع) به مالک اشتر گرفته تا دیگر متون روایی، همگی شاهد بر این مطلب هستند که امامان ما(صلوات‌الله‌علیهم) به این نکته توجه داشته‌اند. همچنین در آیاتی از قرآن کریم، رسول خدا به عنوان «أُمِرْتُ لاِعْدِلَ بَیْنَکُمْ» معرفی می‌شود تا بعثت رسل برای قیام به قسط دانسته می‌شود.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم ادامه داد: در تاریخ تفکر فقهی، هم در دوران‌های قدیم و هم در عصر جدید، نمونه‌هایی از این فقه نظام را داریم. نمونه آن در دوره‌های قدیم، حکومت سربداران است. مرحوم شهید اول از سوی سربداران به عنوان طراح یک نظام حکومتی و برای ارائه فقه حکومتی دعوت شد، معلوم می‌شود این مطلب که فقه ما فقه نظام، فقه حکومت داری و فقه جامعه داری به عنوان یک اصل مسلم است، نه تنها در نظام تفکر شیعی مطرح بوده است، بلکه در نظام تفکر اسلامی هم بوده است.
عضو هیئت امنای دانشکده اصول دین، نمونه دیگر «پیشینه فقه نظاممند» را در شخصیت مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء بیان کرد و گفت: ایشان در بسیاری از بخش‌های کتاب فقهی خودشان، وقتی به بعضی از مباحث مربوط به مسائل سیاسی – اجتماعی می‌رسد، بحثش سیاسی – اجتماعی می‌شود، کتاب الجهاد ایشان نشان دهنده تفکر حکومتی و نظاممند ایشان است. ایشان حتی دستوراتی به شاه معاصر ایران، فتحعلی شاه می‌داده است. این‌ها نشان دهنده این است که مرحوم شیخ جعفر به عنوان یک فقیه کارآمد و متخلع در فکر این بوده است که این فقه باید به گونه‌‌ای باشد که جامعه را اداره کند، باید بتواند سیاست را اداره کند، لشگرداری کند و در جای مناسب، فرمان جنگ با صلح صادر کند.
آیتالله اراکی همچنین این پیشینه را در نگاه علمای متأخر دنبال داشته و اظهار می‌کند: مرحوم میرزای نائینی با کتاب «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» به فقه به عنوان یک مجموعه نظاممند نگاه کرده است و نظام الگو ارائه داده است. ایشان در آنجا یک الگوی فقهی سیاسی مطرح کرده است. خود ایشان می‌گوید: الگوی فقه سیاسی‌ای که من ارائه کرده‌ام، متناسب با شرایط فعلی است و نشان دهنده این است که فقه ما فقهی کاملاً انعطاف پذیر است که به تناسب شرایط می‌تواند الگوی متناسب ارائه دهد. پس از این به فقهای معاصر، مانند مرحوم امام خمینی و آقای صدر می‌رسیم. حضرت امام (ره) رسماً در کتاب «حکومت اسلامی» با همین نگاه به مسائل فقه حکومتی نگاه می‌کند ایشان در حکومت اسلامی، نظام ارائه می‌دهد. روش ایشان روش فقهی است، نه روش بحث آکادمیک و دانشگاهی اما به هر حال الگویی از نظام سیاسی را ارائه می‌دهد.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در پایان تصریح کرد: بنابرآنچه بیان شد، اصل تفکر مربوط به فقه نظام، تفکری نیست که مخصوص شهید صدر باشد، آقایان دیگری نیز در اصول این تفکر را داشته‌اند ولی شکل و فرم عرضه یک نظام، به تناسب شرایط، عوض می‌شود.
