«جایگاه لفظ در ساختار کلام» سیاق لفظی است و سیاق حالی، «موقعیت مؤثر در فهم مراد متکلم» می‌باشد؛ اما هنگامی می‌توان به سیاق کلام استناد کرد که دلالت آن به حد ظهور برسد. بسیاری از مباحث لفظی و کبروی علم اصول، مبتنی بر دلالت سیاق است. پشتوانه قواعدی چون احترازیت قیود، اطلاق، دلالت سکوت و تقریر وابسته به سیاق است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، «جایگاه سیاق در علم اصول فقه» عنوان یکی از پایان‌نامه های سطح سه حوزه علمیه مشهد در رشته تخصصی «فقه و اصول» است که توسط حجت‌الاسلام رضا میهن‌دوست تدوین شده است که در جلسه‌ای با حضور اساتید مشاور، راهنما و داور از آن دفاع شد.
اهمیت موضوع و ساختار کلی:
دانش‌آموخته حوزه علمیه مشهد در ابتدا جلسه دفاعیه در اهمیت موضوع پایان‌نامه خود گفت: برای دستیابی به مقصود شارع، توجه به قرائن کلامی و به‌ویژه سیاق کلام، نقش مهمی را ایفاء می‌کند. از این رو در مباحث فقهی، استناد فراوانی را به سیاق مشاهده می‌کنیم؛ اما این کاربردهای فقهی، از انضباط و شفافیت کافی، برخوردار نیستند. لذا بررسی اعتبار و تلاش در ضابطه‌مندسازی آن ضروری می‌نماید.
وی در ارائه جستار کلی پژوهش حاضر عنوان کرد: این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و کتابخانه‌ای، در پی آن است که با استقراء موارد کاربرد سیاق در کتب فقهی و اصولی امامیه و اهل سنت، ضابطه‌ها و قواعد پشت پرده این کلمات را استخراج کند.
میهن‌دوست افزود: در این پژوهش سعی کرده‌ام مفهوم سیاق و دلالت سیاقی، به درستی، تبیین شود و سپس حجیت چنین دلالتی بررسی شده است. راه‌های کشف سیاق برای استفاده از آن، موضوع دیگری است که مد نظر بوده و در انتها، کاربردهای سیاق بیان شده است.
بخش‌های پایان‌نامه:
وی که پایان‌نامه خود را در چهار بخش نگاشته است، به تبیین فصول آن پرداخت و گفت: بخش اول با عنوان «سیاق چیست» در چهار فصل ۱- معنای لغوی سیاق، ۲- معنای اصطلاحی سیاق و سیر تطور آن، ۳- انواع سیاق، ۴- ماهیت سیاق و بخش دوم با عنوان «اعتبارسنجی سیاق» در سه فصل ۱- بررسی ادله عدم حجیت، ۲- بررسی ادله حجیت، ۳- شرایط تحقق و اعتبار سیاق شکل گرفته است.
نگارنده پایان‌نامه ادامه داد: بخش سوم به موضوع «راه‌های تشخیص سیاق» پرداخته است. راه اول: سبب ایراد کلام؛ راه دوم: دقت در جملات پَس (لحاق) و پیش (سباق)؛ راه سوم: شناخت متکلم؛ راه چهارم: شناخت موضوع کلام؛ راه پنجم: شناخت مخاطب؛ راه ششم: شناخت حالات متکلم در زمان صدور کلام؛ راه هفتم: شناخت حالات مخاطب در زمان صدور کلام؛ راه هشتم: رابطه متکلم و مخاطب؛ راه نهم: شناخت عادات زبانی در زبان مورد نظر؛ راه دهم: فضای اجتماعی حاکم در زمان صدور؛ راه یازدهم: نقش اساسی زمان و مکانِ صدور کلام در کشف سیاق.
میهن‌دوست که بخش چهارم را به موضوع «کاربرد سیاق در مباحث لفظی علم اصول» اختصاص داده گفت: بخش پایانی مقاله در چهار فصل همراه با گفتار و مبحث‌هایی نگاشته شده است که سرفصل‌های آن عبارتنداز: فصل اول: تأثیر سیاق در مباحث مقدماتی وضع و دلالت؛ فصل دوم: تأثیر سیاق در اصول لفظیه (مباحث کبروی الفاظ)؛ فصل سوم: تأثیر سیاق در مباحث صغروی الفاظ؛ ظهور حالی سیاقی مبنای دلالت سکوت و تقریر.
نتیجه گیری:
دانش‌آموخته حوزه علمیه مشهد پس از بررسی تفصیلی مباحث دلالت سیاقی در نتیجه‌گیری خود اهم نتایج به دست آمده را به شرح زیر عنوان کرد:
نتیجه اول: علم فقه، علمی وابسته به آیات و روایات است و به خاطر این وابستگی به ادله لفظی، دانشی مبتنی بر متن محسوب می‌شود. دانش‌های متن محور، رسیدن به مقصود گوینده لفظ و نویسنده متن را هدف قرار می‌دهند. از این رو هدف عمده مباحث و مسائل فقهی رسیدن به مراد شارع است و به تبع آن، یکی از انتظارات اساسی نسبت به علم اصول، به عنوان منطق فقه، بیان قواعدی برای دستیابی به مراد و مقصود شارع است و فلسفه پیدایش مباحث الفاظ در علم اصول همین نکته است. توجه به قرائن کلامی و به‌ویژه سیاق می‌تواند نقش مهمی برای دستیابی به این هدف را ایفاء کند؛ اما علم اصول کنونی از ضوابط و قواعد کافی برای استفاده از سیاق، بهره نمی‌برد.
نتیجه دوم: سیاق لفظی، لفظ یا معنای لفظ و نیز هدف و غایت کلام نیست بلکه «جایگاه لفظ در ساختار کلام» را می‌تواند به عنوان تعریف جامع و مانعی برای سیاق مطرح کرد.
نتیجه سوم: بسیاری از چالش‌های فهم متون توسط سیاق لفظی برطرف می‌شود و از این جهت، بکارگیری آن برای رسیدن به مراد متکلم، ضروری می‌نماید؛ اما در عین اینکه توجه به سیاق لفظی لازم است، ولی کافی نیست و نیاز به “سیاق حالی” محسوس است. سیاق حالی که گاه از آن به سیاق الموقف نیز تعبیر می‌شود، “موقعیتی از متکلم، دارای تأثیر در فهم مراد او” است.
نتیجه چهارم: عمدتاً حوزه تأثیرگذاری سیاق، مراد جدی است؛ اما گاهی مراد استعمالی، ملاک برخی استنادات سیاقی قرار می‌گیرد مانند برخی کاربردهای اتحاد سیاق از راه تشبیه.
نتیجه پنجم: بر اساس اصل عدم اعتبار ظنون، اسناد به شارع، نیازمند استناد به دلیل اعتبار است. اعتبار سیاق زمانی است که دلالت آن به حد ظهور برسد؛ از این رو می‌توان گفت اعتبار دلالت سیاقی وابسته به اعتبار و حجیت ظهور است و مهم‌ترین دلیل بر حجیت ظهور، سیره عقلاء است.
نتیجه ششم: بر اساس آنچه در دلیل اعتبار سیاق گفته شد، می‌توان گفت مهم‌ترین شرط عمل به سیاق، احراز ظهور است. البته شروط دیگری چون اتصال و احراز ترتیب بین کلمات و نیز عدم اختلاف سیاق از شرایط دیگر استناد به سیاق هستند.
نتیجه هفتم: توجه به شأن نزول آیات، مورد روایات، شناخت متکلم و مخاطب و حالات آن‌ها در زمان و مکان صدور کلام و آشنایی با فضای حاکم زمان صدور، از مهم‌ترین راه‌های تشخیص سیاق، به ویژه سیاق حالی هستند.
نتیجه هشتم: بسیاری از مباحث لفظی و کبروی علم اصول، مبتنی بر دلالت سیاق است. پشتوانه قاعده احترازیت قیود، ظهور حالی سیاقی متکلم است. استناد به اطلاق و قرینه حکمت و تمام دلالت‌های تصدیقی، وابسته به سیاق است.
اصلِ در مقام بیان بودن، اصلِ عدم اعتماد بر قرینه منفصل و اصلِ رعایت روش عرفی در تفهیم و نیز اصول عقلایی دیگری، مبتنی بر ظهور حالی سیاقی‌اند.
سیاق، می‌تواند مبنای دلالت سکوت و تقریر باشد و این به معنای گسترش حوزه تأثیر سیاق به مباحث غیر لفظی است.
در جانب صغرای مباحث اصولی نیز نقش زیادی را می‌توان برای سیاق در نظر گرفت. در مباحث حقیقت و مجاز، اوامر، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبین، کشف تقدیرات کلامی و تمییز مرجع ضمائر و… می‌توانید رد پای سیاق را پیگیری کنید.
پیشنهادات:
حجت‌الاسلام میهن‌دوست در پایان با ذکر پیشنهاد‌هایی بیان کرد: از آنجا که سیاق در مباحث کبروی و صغروی مباحث لفظی علم اصول تأثیرات چشمگیری دارد، به نظر می‌رسد، اختصاص باب مستقل برای سیاق مطلوب است. این باب می‌تواند در ساختار علم اصول، ذیل مباحث الفاظ قرار گیرد.
نگارنده پایان‌نامه «جایگاه سیاق در علم اصول فقه» افزود: بحث از مسائل تحت عنوان مستقل، خصوصاً در کتب آموزشی علم اصول در دوره سطح، می‌تواند باعث توجه بیشتر محققان به این موضوع شده تا شاهد ضابطه‌مند شدن هر چه بیشتر سیاق باشیم.
دانش‌آموخته حوزه علمیه مشهد همچنین خاطرنشان کرد: توجه ویژه اصولیان به سیاق حالی، می‌تواند خلأ توضیح و توجیه مبنای اعتبار و حجیت اصول عقلائیه را پر کند.
یادآوری می‌شود، «جایگاه سیاق در علم اصول فقه» پایان‌نامه سطح سه حوزه علمیه مشهد در رشته تخصصی «فقه و اصول» به قلم حجت‌الاسلام رضا میهن‌دوست، با راهنمایی حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی و مشاوره حجت‌الاسلام والمسلمین سید موسی صدر با حضور اساتید داور حجج‌اسلام والمسلمین محمدعلی یوسف‌زاده و مرتضی نورزی، ۱۱ اسفندماه ۹۵ با کسب نمره «عالی» در مدرسه علمیه عالی نواب مشهد دفاع شد.
