مجله ویژه «فقه و مصرف» با آثار و گفتارهایی از محمدعلی گرامی قمی، محمّد قائینی، علی‌اکبر کلانتری، عبدالهادی مسعودی، محسن غرویان، علیرضا پیروزمند، محمدتقی اکبرنژاد، مهدی مهریزی، مرتضی اسکندری و دیگر اساتید و فضلا به همت «شبکه اجتهاد» منتشر شد.
شبکه اجتهاد: مجله الکترونیکی ویژه «فقه و مصرف» که برای اولین بار در فضای مجازی به این موضوع کاربردی، با آثار و گفتارهایی از اساتید مطرح حوزه علمیه و دانشگاه پرداخته، از سوی شبکه اجتهاد منتشر گردید.
این مجله دربردارنده آثار و گفتارهایی از آیات، حجج‌اسلام و آقایان: محمدعلی گرامی قمی، محمّد قائینی، علی‌اکبر کلانتری، عبدالهادی مسعودی، محسن غرویان، علیرضا پیروزمند، محمدتقی اکبرنژاد، مهدی مهریزی، مرتضی اسکندری، امیر غنوی، ناصرالدین انصاری قمی، علی شریفی، مرتضی عزتی و مصطفی درّی می‌باشد.
حق آیندگان از منابع زیرزمینی. آیت‌الله محمدعلی گرامی قمی اگرچه به استخاره مشهور است، اما سال‌ها برگزاری درس خارج فقه و دارا بودن رساله عملیه، وی را در زمره‌ی استادان برجسته حوزه علمیهی قم قرار داده است. وی عقیده دارد جامعه را نباید فقط از نظر مکانی مورد توجه قرار داد، بلکه لازم است از نظر زمانی هم مورد نظر قرار بگیرد. در نظر او، کسانی که در حال حاضر وجود نداشته و در آینده به دنیا خواهند آمد، نسبت به منابع و سرمایه‌های زیرزمینی، دارای حق بوده؛ لذا مصرف کنندگان بی رویه از این منابع، نسبت به آیندگان ضامن خواهند بود.
آیندگان، مالک منابع نیستند. محمّد قائینی، استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیّه قم و شاگرد استادانی همچون آیات عظام خوئی، منتظری، وحید و تبریزی بوده است. نگارش کتاب هائی چون «المبسوط» و «قاعده الزام»، مقالات فراوان فقهی و راهنمائی تعداد زیادی پایان نامه، حاصل سال‌ها پژوهش او در حوزه فقه و اصول است. تسلّط ایشان بر روایات و مباحث فقهی، موجب شد تا یکی از دشوارترین مباحث پرونده الگوی مصرف، یعنی حکم فقهی تضییع حقّ استفاده آیندگان از منابع زیرزمینی را با وی مطرح کنیم.
تجمل‌گریزی = ریاکاری؟. برگزیده شدن کتاب «اسلام و الگوی مصرف» به عنوان پژوهش برگزیده در حوزه دین در سال ۱۳۸۴، نشانگر عمق این نگاشته است. با نویسنده این کتاب، از مفهوم صرفه جوئی/ الگوی مصرف پرسیدیم. علی‌اکبر کلانتری، اگرچه اهل شیراز است لکن سال‌ها تدریس، تحقیق و تألیف در حوزه علمیّه قم، او را به یکی از پژوهشگران برتر این حوزه بدل کرده است. او از تفسیر نادرست مفاهیمی هم چون «قناعت و زهد» گلایه داشت.
زهد: «سرکوب غرایز» یا «مصرف کم»؟. عبدالهادی مسعودی، مدیر مرکز تحقیقات دارالحدیث و از استادان به‌نام حدیث حوزهی علمیهی قم است. تحقیقات گوناگون و فراوان حدیثی ایشان موجب شد تا الگوهای مصرف در سیره اهل‌بیت (علیهم السلام) را با وی به گفتگو بنشینیم. نویسنده مشهور حوزه حدیث، تعریف دیگری از زهد می‌کند. به باور وی، زهد بهینه سازی تولید و مصرف است و زاهد، کسی است که تولیدش، زیاد و مصرفش، کم باشد.
فقه‌الاقتصاد مهجور است. محسن غرویان شاید این اواخر با مسایل سیاسی بیشتر گره خورده باشد تا با مباحث علمی؛ اما کرسی درس ایشان در حوزهی علمیهی قم، تحت تأثیر این مسایل قرار نگرفته و همچنان پر نشاط است. استقبال استاد از مباحث جدید حوزهی تمدنسازی و سبک زندگی، موجب شد تا بحث از حقوق مصرف کننده را با او به گفتگو بنشینیم. فقیه سیاستمدار حوزه علمیّه قم در این گفتگو، از تلاش های فقهی کم رنگ در حوزه اقتصاد، سخت گلایه مند بود.
تلاش‌های فقهی برای مقابله با مصرف گرایی بحث اسراف و تبذیر در کتب روایی به عنوان مستقل مطرح شده است. اما در فقه به صورت یک فصل مستقل به آن پرداخته نشده است، ولی مصادیقش در سرتاسر فقه جلوه‌گر است. مرتضی اسکندری، استاد خارج فقه حوزه علمیّه مشهد در یادداشت خود به بررسی تلاش‌های فقهی صورت گرفته برای مقابله با مصرف گرایی پرداخته است.
تجارت با دشمن. امیر غنوی از اساتید حوزهی علمیه و از نظریه‌پردازان در علوم انسانی است. وی از شاگردان مبرز مرحوم استاد علی صفایی است. با وی در زمینه‌ی «حکم استفاده از کالاهای کفار به خصوص صهیونیست‌ها در صورت وجود مشابه داخلی» به صحبت نشستیم که البتّه پیش از طرح سوالات، خود گفتگو را آغاز کرد.
هنوز «مصرف مطابق شأن» مبهم است!. علیرضا پیروزمند از محققان فرهنگستان علوم اسلامی است با نگاه‌های منحصر به فرد خود. ایشان در این مصاحبه اعتقاد دارد که موضوع‌شناسی، نیاز ابتدایی ما در رابطه با مصرف است؛ لذا نگاه به مصرف را در سه سطح و با سه رویکرد بیان کرده و سپس با توجه به هر رویکرد، عملکرد فقه را مورد ارزیابی قرار میدهد.
تفاوت فتوا در «اسراف» و «تبذیر». مفهوم‌شناسی اسراف و تبذیر با واکاوی در معاجم، آیات، روایات و تفسیر بزرگان از آنها، کمک شایانی در تطبیق بر مصادیق و فهم فتوای فقها می‌کند. علی شریفی از اساتید جامعه المصطفی العالمیّه در نوشتار خود، نگاهی اجمالی به معنای اسراف و تبذیر، اقوال فقها در مصادیق اسراف و تبذیر داشته و به بررسی مصادیق خفی اسراف و تبذیر می‌پردازد.
رویکرد علما در مقوله‌ی الگوی مصرف. قناعت، زهد، احتیاط، اسراف و … مفاهیمی است که نزد همگان تعریف یکسانی نداشته و بالطبع، تطبیق آن بر مصادیق و امور روزمره زندگی نیز متفاوت خواهد بود. ناصرالدین انصاری قمی از پژوهشگران تاریخ علما و اساتید سطوح عالی حوزهی علمیهی قم، در این یادداشت شفاهی تلاش دارد با نگاهی به زندگی فقهای بزرگ شیعه، رویکرد ایشان را در مقوله الگوی مصرف را بیابد تا کمکی باشد بر فهم درست این مفاهیم و تطبیق آن بر مصادیق گوناگون زندگی.
اسراف همیشه «قبیح» نیست! مهدی مهریزی، استادیار دانشکده‌‌ی علوم حدیث است و مسائل علوم حدیث و مستحدثه، دو حوزهی تخصصی مطالعات وی را تشکیل میدهد. در حوزهی مسائل مستحدثه، هرچند دغدغه مهمش، مسائل مربوط به زنان است اما در حوزه‌های دیگر نیز، فعالیت‌های پراکنده‌ای دارد. نوسینده «روابط اقتصادی مسلمانان با کافران» در این یادداشت شفاهی، به بررسی مفهوم اسراف و انواع آن پرداخته و نگاهی اجمالی نیز به معنی و مفهوم زهد دارد.
امام صادق (ع) را توصیه به زهد نکنید!مصطفی درّی؛ پژوهشگر فقه و اصول در یادداشت خود آورده: عدم تفقه در روایاتِ بیانگر مفهوم زهد و سطحی‌‌نگری در آنها به بهانه‌‌ی صِرف اخلاقی بودنشان، موجب شده است مفهوم مترقیِ زهد، به عکس، در جامعه به عنوان دوری کردن از مال و مظاهر دنیا نمایان‌‌گر شود. این در حالی است که در روایات معصومین (علیهم‌‌السلام)، زهد به ترک مال «حرام» تفسیر شده و از ترک طلب مال حلال به بهانه‌‌ی زندگی زاهدانه، نهی گشته است.
تجمل‌گرایی و ذبح توحید. محمدتقی اکبرنژاد، مدیر مؤسسه‌‌‌‌‌ی فقاهت و تمدنسازی و از فعالان عرصه تحول در حوزه‌های علمیه و تبدیل این جریان به گفتمان غالب حوزه است. با وی، حدود آزادی‌های افراد در تصرّف‌های مالی را به گفتگو نشستیم. مدرّس سطوح عالی حوزه علمیّه قم اگرچه اذعان داشت که ممکن است به تحجّر متهم شود، امّا با صراحت، از حرمت استفاده از اتومبیل‌های مدل بالا سخن گفت.
«فقه و مصرف» در آیینه پژوهش با آغاز دههی چهارم انقلاب و نام‌گذاری آن به دههی عدالت و پیشرفت، رهبر انقلاب نخستین قدم برای تحقق عدالت و پیشرفت در سطوح مختلف جامعه را حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف معرفی و سال ۱۳۸۸ را با این عنوان نام‌گذاری کردند. اندیشمندان و صاحب‌نظران، هر یک با نگاه ویژه‌ی خود به این موضوع پرداختند و در این بین حجم گسترده‌ای از همایش‌ها با خروجی کتاب‌ها و مقالات مرتبط با این موضوع، از سوی نهادهای مختلف تشکیل گردید. گستردگی کتاب‌ها و مقالات و تنوع موضوعات مطرح شده در این زمینه، بسیار است، لذا در این نوشتار کوتاه فقط به برخی از کتب که با رویکرد دینی_فقهی به این مسئله پرداخته‌اند نگاه می‌کنیم.
اسراف در مصارف مذهبی. اسراف در مصارف مذهبی سیاست‌گذاری در امر اقتصاد، امروزه یکی از نیازهای مبرم کشور در سطح کلان است. بدون سیاست‌گذاری و هدایت سرمایه‌های دینی مردم در یک مسیر درست، اولویت‌های سرمایه‌گذاری در حوزهی دین و امور خیریه، راه به جایی نخواهد برد؛ و از طرفی بدون ایجاد ساز و کار درست در جهت تخمین این سرمایه‌ها، که در کشور ما کم هم نیست، نخواهیم توانست به الگویی پایدار در بحث اقتصاد اسلامی و جهت‌گیری فرهنگی داشته باشیم. همان‌گونه که مرتضی عزتی، متخصص در زمینه‌ی اقتصاد و نگارنده مقاله «تخمین مخارج مذهبی مسلمانان»، در این مصاحبه اشاره دارد، دیدن ایران در رتبه‌ی ۱۱۰ از میان ۱۵۰ کشور دنیا در امر هزینه‌ها و مصارف خیریه، اصلاً زیبنده‌ی کشور ما نخواهد بود.
علاقه‌مندان می‌توانند پرونده ویژه «فقه و مصرف» را در اینجا مطالعه نمایند.
