قانون اولیه در اسلام این است که هرکاری که مستلزم فعل حرام باشد باید تا جایی که ممکن است ترک شود. تا جایی که ممکن است توسط جنس مخالف هرکدام از کارهایی که مستلزم حرام است مثل تزریق، لمس کردن، جابه‌جا کردن بیمار یا دارو دادن به بیمار و…از جنس مخالف نباید استفاده کرد. این قانون اولیه است؛ اما این‌که ضرورت داشت یا پرستاری دیگری نبود، اینجا باید به حداقل عمل نمود.
اختصاصی شبکه اجتهاد: امروزه پرستاری چون دیگر شاخه‌های علوم، جنبه‌های تخصصی و روان‌شناختی پیدا کرده است و دانشکده‌های پرستاری در سرتاسر گیتی شکل‌گرفته‌اند. اسلام و فقه نیز به این مسئله توجه ویژه‌ای نموده و در مورد آن نکاتی را ارائه داده است. چراکه امروز مسائل مبتلابهی در خصوص ارتباط پرستار با بیمار مطرح می‌شود و لازم است فقه در مورد آن نظر دهد. به مناسبت روز پرستار، در خصوص چالشهای فقهی این رشته، گفتگویی با حجت‌الاسلام محمدعلی قاسمی، مدیر گروه فقه پزشکی مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) انجام دادیم که از نگاه شما می‌گذرد.
اجتهاد: با توجه به فعالیت‌های بدنی پرستار در رابطه با بیمار، آیا می‌توان قائل به عدم استحباب پوشش چادر به جهت اخلال به فعالیت‌های وی گردید؟
قاسمی: آنچه در اسلام آمده این است که بانوان پرستار باید بدن خود را از نامحرم بپوشانند و از تماس با نامحرم دوری کنند. در استحباب اصطلاحی چادر که در فقه است به آن استناد نداده‌اند. این سؤال، فرض را بر این گرفته که پوشیدن چادر مستحب است و اینجا می‌گوید جهت انجام بهتر کارهای پرستاری این استحباب را برداریم؛ اما این‌گونه نیست. این‌که چادر حجاب برتر است ثابت است.
اسلام می‌گوید شما بدن خود را ازنامحرم باید بپوشانید. ممکن است در برخی از کشورها، پوشیدن چادر به نحوی که در کشورها مرسوم است نباشد. در برخی از کشورهای اسلامی حجابی دارند و نمی‌گوییم که آن‌ها استحباب را رها کرده‌اند. پوششی که زن را از مرد بیشتر حفظ کند مناسب است. در مورد پرستاران گاهی در مواقع ضروری اگر لازم است چادر را کنار بگذارد واجب است، چون نجات جان مؤمن از باب ضرورت واجب است و باید چادر را کنار بگذارد؛ اما در مواقع عادی اگر حجاب خود را به‌طور کامل بدون چادر هم حفظ کند باز هم کافی است و اگر چادر داشته باشد فضیلت بیشتری را رعایت کرده است؛ بنابراین اصل این است که پرستار، حتی‌الامکان پوشش بدن خود را حفظ کند. ولی اگر ضرورت یافت حتی از پوشش اصلی خود نیز می‌تواند صرف‌نظر کند؛ اما در مواقع غیر ضرورت بر اساس قانون اولیه باید از حرام دوری نماید.
اجتهاد: آیا فقه پرستاری، نظام مسائل و حجم معتنابه‌ای از مسائل را داراست تا بتوان آن را به عنوان یک فقه مستقل مطرح کرد یا آن‌که زیرمجموعه فقه پزشکی قرار می‌گیرد؟
قاسمی: فقه پزشکی به استنباط احکام و رویدادهایی می‌پردازد که از جهت پزشکی بودن دارای حکم است؛ بنابراین نماز با تیمم خواندن جزء فقه پزشکی نیست، بلکه قانون کلی است؛ اما از جهت پزشکی بودن ممکن است حکمی داشته باشد که آنجا زیرمجموعه فقه پزشکی قرار می‌گیرد. پس فقه پزشکی به استنباط احکام و رویدادهایی می‌پردازد که از جهت پزشکی بودن حکم فقهی دارد، مثل مباحث درمان، پیشگیری، وجوب رعایت بهداشت، احکام خاص پرستاری که از جهت درمان حکم دارد نه از جهت این‌که قانونی به‌طورکلی دارد. حتی بیمارستان می‌تواند حکم فقهی داشته باشد. فرد داخل اتاق عمل می‌رود و عمل جراحی ناقص انجام می‌گیرد. مقصر کسی است که کار تشکیلاتی آن بیمارستان یا اتاق عمل را انجام می‌دهد یا اتاق عمل را باید مهیا کند که برق نرود. این‌ها همه در مجموعه فقه پزشکی قرار می‌گیرند.
اگر از جهت کمیت بخواهیم بحث کنیم فقه پرستاری نباید از فقه پزشکی جدا شود. در برخی از مباحث خیلی وسیع مثلاً درمان با محرمات مباحث بسیار طولانی در داروها وجود دارد. پس از جهت کمیت معنا ندارد جدا کنیم.
از جهت تعریف هم فقه پزشکی شامل فقه پرستاری می‌شود. فقط یک‌جهت می‌ماند که اگر از جهت اجتماعی این قشر وسیع را در برمی‌گیرد و بخواهیم جدا کنیم که تخصصی باشد، بازهم نظر بنده این است که در ضمن فقه پزشکی انجام شود؛ یعنی دلیلی بر جدایی فقه پرستاری از فقه پزشکی نه ملاکا و تعریفا و نه از جهت کمیت وجود ندارد.
اجتهاد: با توجه به حرمت فشار دادن دست و بدن نامحرم در فتاوای فقهی حتی از روی پارچه، چطور می‌توان فعالیت‌های پرستاری مانند فشارخون، وصل کردن سوند، پیدا کردن نبض و … را توسط پرستار جنس مخالف انجام داد؟
قاسمی: قانون اولیه در اسلام این است که هرکاری که مستلزم فعل حرام باشد باید تا جایی که ممکن است ترک شود. تا جایی که ممکن است در هرکدام از کارهایی که مستلزم حرام است مثل تزریق، لمس کردن، جابه‌جا کردن بیمار یا دارو دادن به بیمار و…از جنس مخالف نباید استفاده کرد. این قانون اولیه است؛ اما این‌که ضرورت داشت یا پرستاری دیگری نبود، اینجا باید به حداقل عمل نمود. سؤالی که مطرح می‌شود این است که با امکان لمس از روی بدن توسط پرستار اگر برای غیر هم‌جنس با او هنگام گرفتن نبض یا مواردی که امکان لمس بدن بیمار وجود دارد درصورتی‌که دستکش داشتن امکان داشته باشد آیا انجام آن بدون دستکش هنگام درمان و معاینه بیمار جایز است؟ مقام معظم رهبری در فتوایی در این خصوص فرموده‌اند با امکان لمس از روی لباس یا با دست زدن با دستکش هنگام معالجه ضرورتی به لمس بدن بیمار غیرمماثل یعنی غیرهم‌جنس وجود ندارد و بنابراین باید ترک شود. در اکثر موارد این‌که گناهی بخواهد در مورد لمس بدن بیمار رخ دهد وجود ندارد؛ یعنی اگر قصد لمس کردن لذت جنسی باشد حرام است ولی وقتی غرض عقلایی وجود دارد باید از حرام دوری جست؛ یعنی تا حدی که می‌تواند لمس نکند یا دستکش دستش نماید باید این کار را حتماً انجام دهد و لمس مستقیم انجام ندهد.
این‌که سؤال گفته بود فشار دادن دست حرام است و چطور می‌توان آن را حل کرد، منظور فشاردادنی است که قصد ریبه دارد یا بر اساس روایات گفته مشکل دارد؛ اما اینجا چون غرض عقلایی وجود دارد مشکل ندارد.
اجتهاد: با توجه به حرمت نظر به آلت مؤمن، آیا اگر انجام اموری که مستلزم نگاه و لمس آلت است مانند تخلی بیمار، توسط همسر ممکن باشد، انجام این کار توسط وی واجب بوده و بر پرستار حرام است؟
قاسمی: باید دقت کرد که اولاً وظایف همسر بماهو همسر چیست. آیا واجب است که کارهای مریض را همسرش انجام دهد یا خیر. این نکته اول است. این جزء وظایف زن و یا مرد شمرده نشده است. پس اگر بخواهد انجام دهد تفضل و لطفی نموده کما این‌که همسران این کار را تا جایی که ممکن است برای همدیگر انجام می‌دهند و بسیار هم کار خوبی است. پس اگر همسر انجام داد دیگر نوبت به دیگران نمی‌رسد و ضرورت ندارد آن‌ها انجام دهند. اگر محرم یعنی همسر که می‌تواند به تمام مواضع بدن همسرش نگاه کند کارهای ضروری او را انجام می‌دهد، نوبت به دیگران نمی‌رسد؛ اما اگر همسر انجام نداد و جزء وظایف خود ندانست، یا این کارها برای بیمار ضرورت دارد و یا ضرورت ندارد. اگر ضرورت دارد باید دیگران در حد امکان که ممکن است حرام کمتر انجام دهند کار او را انجام دهند؛ اما اگر ضرورت ندارد باید از این کار پرهیز نمود. این‌که چگونه ضرورت بیمار منتقل می‌شود به پرستار تا درمان کند، فقها از این استفاده کرده‌اند که اگر کاری برای مؤمنی ضرورت و اضطرار پیدا می‌کند طرف مقابل که این کار مربوط به اوست می‌تواند این کار را در حدی که کمتر مرتکب حرام شود انجام دهد.
