پرداخت‌های درون برنامه‌ای بازی‌های رایانه‌ای، در فتاوای برخی فقهای معاصر، حرام شمرده شده است. حجت‌الاسلام محمد قاضی‌زاده، مسئول سابق آموزش مرکز فقهی ائمه اطهار اما آن را حرام نمی‌داند. دانش‌آموخته درس آیات تبریزی و روحانی، صرف هزینه برای بازی‌های رایانه‌ای را از طریق پرداخت درون برنامه‌ای همانند صرف هزینه برای انجام بازی‌های فیزیکی بلااشکال می‌داند.
آیا پرداخت‌های درون‌برنامه‌ای مشمول ادله حرمت اسراف یا تبذیر می‌شوند؟ و طبق ضابطه صدق یا عدم، این دو عنوان ضابطه‌اش چیست؟
در ابتدا باید این نکته را یادآور شد که اسراف حرام است و برای حرمتش استدلال به این آیات کافی است: «لا یَهْدی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّابٌ» یا در سوره غافر، آیه ۳۴ «کَذلِکَ یُضِلُّ اللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ» و آیه ۴۳ «أَنَّ الْمُسْرِفینَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ». شاید با آیه آخر، بتوان نتیجه گرفت که اسراف علاوه بر حرام بودن، از کبایر هم هست؛ چون یکی از راه‌های شناخت گناه کبیره این است که وعده آتش و جهنم داده باشند.
برخی معتقدند این آیات درباره اسراف در اعتقادات هستند.
البته برخی روایات دال بر امور اعتقادی هستند، ولی ظهور برخی در اسراف در اموال نیز قطعی است، مثل سوره انعام، آیه ۱۴۱ در ذیل «وَ هُوَ الَّذی أَنْشَأَ جَنّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمّانَ مُتَشابِهًا وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ» به موارد اکل، تصریح شده است.
آیات دیگری نیز مثل سوره اسراء آیه ۲۷، سوره انبیاء آیه ۹، سوره اعراف آیه ۳۱، سوره فرقان آیه ۶۷، بر حرمت اسراف دلالت می‌کنند و ممکن است کبیره بودن اسراف را نیز بتوان اثبات کرد.
نکته دیگر معنای اسراف و تبذیر است؛ اسراف به معنی تجاوز از حد و تبذیر به معنای تجاوز همراه با تضییع و دور ریختن است. تبذیر نیز حرام است و آیاتی مثل «إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ» و «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیرًا إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ» بر این ادعا دلالت دارند.
نکته مهم دیگر این است که آیا در امور خیر نیز اسراف وجود دارد یا خیر؟
در این رابطه، دو نظریه وجود دارد. شاید بتوان از آیه شریفه «وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا» استفاده کرد که حتی در انجام کار خیر، زیاده‌روی ممنوع خواهد بود.
در رابطه با بازی‌های رایانه‌ای و پرداخت‌های درون برنامه‌ای آن باید گفت، بین بازی رایانه‌ای و نرم‌افزاری با بازی فیزیکی و بدنی، هیچ تفاوتی وجود ندارد. به‌عنوان مثال، اگر سالنی را برای فوتبال کرایه کرده و توپ و لباس برای بازی تهیه کنند، اسراف به‌حساب نمی‌آید. بازی رایانه‌ای نیز حرام نیست و احکامی که درباره بازی فوتبال داریم، راجع به بازی‌های رایانه‌ای نیز صدق می‌کند. در فوتبال نیز اگر تجاوز از حد داشته باشیم، به‌طوری‌که عقلا مذمت کنند، اسراف خواهد بود. به‌طورکلی، هر چه از حد تجاوز کند، اسراف و حرام است و در این باره تفاوتی بین بازی رایانه‌ای و سایر بازی‌ها نیست.
خصوصیتی که در بازی رایانه‌ای وجود دارد؛ عناوینی مثل لهو، لغو و لعب است که ممکن است هزینه‌های مالی در خصوص آن اسراف باشد.
عنوان لهو با اسراف فرق دارد. زیاده‌روی در هر کاری حرام است و در این باره، تفاوتی بین انواع بازی‌ها نیست. عنوان لهو نیز بر بازی مجازی صدق نمی‌کند، چون هر بازی‌ای، لهو نیست و کسی چنین عنوانی را قائل نشده است. اول باید ثابت کنیم که بازی رایانه‌ای مصداق لهوست تا نتیجه بگیریم؛ هزینه‌های مالی و پرداخت درون برنامه‌ای آن نیز زیاده‌روی در لهو می‌باشد.
امروزه نحوه بازی‌ها تغییر کرده است. به‌طور مثال، برای بازی فوتبال باید سالنی کرایه شده و برای ساعات بیشتر، هزینه بیشتری پرداخت شود. در بازی رایانه‌ای نیز چنین است؛ یعنی برای بازی کردن بیشتر و پیشرفت در مراحل بازی، باید هزینه داد. بین کسی که سالن را ساخته است و کسی که بازی را طراحی کرده است، فرقی وجود ندارد و هردو می‌توانند برای محصول خود پول دریافت کنند. همان‌طور که پرداخت پول برای سالن جایز و معقول بوده و لهو نیست، پرداخت درون برنامه‌ای برای انجام بازی مجازی نیز جایز و معقول است.
باید توجه کنید که لهو در موارد خاصی حرام است و چنین نیست که هر لهوی، حرام باشد؛ زیرا اگر چنین بود، غیر از ساعات محدودی در شبانه‌روز، بقیه زندگی ما لهو و حرام بود. ما می‌توانیم برای بازی‌ها و سایر تفریح‌ها، عنوان‌های مرجحی درست کنیم که از عنوان لهو خارج شود. به‌طور مثال؛ تفریح و بازی، استراحتی باشد برای شروع کارهای جدی که فرد باید انجام دهد.
آیا پرداخت‌های درون‌برنامه‌ای، از مصادیق اکل مال بالباطل است؟ مراد از باطل در عبارت فوق چیست؟
راجع به آیه شریفه «لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ»، بحث‌های مختلفی وجود دارد. از جمله اینکه استثناء آن متصل است یا منقطع و یا ظهورش در چیست؟ اگر عمومیت آن نسبت به تمام مبادلات اقتصادی را بپذیریم، به نظر نمی‌آید پرداخت‌های درون برنامه‌ای اکل مال به باطل باشد. این پرداخت ممکن است بیع یا مصالحه باشد؛ زیرا شرکتی وجود دارد که این بازی و نرم‌افزار را در قالب سی دی می‌سازد یا آن را راه‌اندازی و نصب می‌کند. این مطلب درباره تمام امور آی تی صدق می‌کند و تجارت‌های صورت گرفته، تجارت عن تراض خواهد بود.
اگر فرض کنیم تمام بازی‌ها اعم از فوتبال و والیبال و… ، لهو و حرام هستند، می‌توان گفت که این پرداخت‌ها، اکل مال به باطل خواهد بود. ولی چون بازی‌های مجازی، از مصادیق لهو نیستند، شامل این آیه شده و تجارت عن تراض خواهد بود. در نتیجه، ساخت نرم‌افرازها و بازی‌ها و معاملات مربوط به آن، اکل مال به باطل نخواهد بود.
از آنجا که غالب تفریحات، نیازمند صرف مال است، آیا می‌توان پرداخت‌های درون‌برنامه‌ای را نیز به همین ملاک، از مقوله اسراف و باطل خارج دانست؟
همان‌طور که گفته شد، تفاوتی بین بازی رایانه‌ای و فیزیکی مثل فوتبال وجود ندارد. هر شخصی برای تفریحات، نیاز به گذراندن ساعت و یا صرف مال دارد تا از جهت فکری و جسمی و روحی و روانی، رفع خستگی کرده و آماده فعالیت روزانه شود. از آنجا که این غرض عقلایی است، اسراف و باطل نخواهد بود.
آیا استفاده از روش‌های هک نرم‌افزار بازی یا استفاده از نسخه‌های هک‌شده بازی، برای عدم پرداخت درون‌برنامه‌ای، به لحاظ شرعی حرام است؟ آیا مسلمان یا کافر بودن شرکت سازنده، تفاوتی در حکم مسئله ایجاد می‌کند؟
این بحث به قانون حقوق معنوی برمی‌گردد. درباره کتاب نیز چنین بحثی وجود دارد. مرحوم حکیم این حق را نپذیرفتند و این عدم پذیرش برای شیخ عباس قمی خیلی ناراحت‌کننده بوده و موجب اعتراض ایشان شده بود. در حال حاضر، فقها یا به لزوم مراعات حق معنوی، فتوا داده‌اند و یا احتیاط می‌کنند. رعایت این حق درباره نرم‌افزار مهم‌تر است چون زحمات بیشتری کشیده شده است و نسخه هک‌شده یک بازی نسبت به نسخه کپی‌شده یا افست کتاب خیلی ارزان‌تر است. در برخی نرم‌افزارها، با هک کردن برنامه، چندین میلیون تومان پول و زحمات عده زیادی به باد می‌رود.
اما درباره کافر و مسلمان بودن نیز تفاوتی وجود ندارد، مخصوصاً اگر فرد کافر در ذمه اسلام و پایبند به معاهدات و قوانین بین‌المللی باشد.
حتی رعایت حقوق معنوی درباره کفار، مهم‌تر است تا مسلمانان را انسان‌های دزدی ندانند. از مرحوم تبریزی سؤال کردند که در خارج گاهی دست ندادن به زنان موجب حرج است، چون آن را توهین به خود می‌دانند. آیا دست دادن به آن‌ها جایز است؟
ایشان در پاسخ فرمودند: اگر آن‌ها بدانند که علت دست ندادن، برای تعبد و تدین به دین است، به‌جای ناراحت شدن، خوششان می‌آید و به دین اسلام متمایل می‌شوند.
با توجه به اینکه اکثر شرکت‌های سازنده بازی‌های رایانه‌ای، از کفار هستند، آیا می‌توان پرداخت‌های درون‌برنامه‌ای را از باب کمک به قدرت گرفتن این کشورها و مردمان آن‌ها، نامشروع دانست؟
این عنوان ثانوی است و در این باره، تفاوتی بین مسلمان و کافر نیست. اگر ثابت شود این پرداخت، کمک به کفار و تضعیف مسلمانان است، مسلماً جایز نیست. به‌طور مثال اگر پرداخت پول به شرکت اسراییلی، باعث ثروتمند شدن دولت اسراییل و حمله بیشتر به فلسطینی‌ها شود، قطعاً جایز نیست.
پس هک نرم‌افزار در این صورت مشکل ندارد؟
بعید است بتوان در این باره، قائل به جواز شد. انجام بازی با هک بازی تفاوت دارد. در این مواردِ به‌خصوص، می‌توان گفت، انجام بازیِ این شرکت‌ها جایز نیست اما برای هک کردن به‌سختی می‌توان قائل به جواز شد.
