شبکه اجتهاد: سالم بن مکرم، معروف به ابو خدیجه از یاران امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) و واسطه نقل روایاتی از ایشان است. [۱] این روایات در موضوعات فقهی همچون نماز میّت[۲]، لقطه[۳]، نکاح[۴]، خمس[۵] و همچنین موضوعات اخلاقی و اعتقادی[۶] وارد شده است. از سخنانی که ابو خدیجه واسطه نقل آن بوده است، روایتی است که در آن شیعیان از ارجاع تخاصم به حکّام جور منع می‌شوند.[۷]
تضعیف در برابر توثیق
نکته‌ای که ابو خدیجه را به یکی از راویان بحث بر انگیز تبدیل کرده است آن است که از یک سو نجاشی ایشان را توثیق و حتی تعبیر «ثقه ثقه»[۸] را برای او به کار می‌برد؛ اما در مقابل شیخ طوسی در فهرست، وی را تضعیف می‌کند.[۹] اما برداشت کلّی رجالیون توثیق ابو خدیجه است. دست کم سه راه برای توثیق ابوخدیجه و توجیه کلام شیخ مطرح شده است که در ادامه به بررسی این سه راه می‌پردازیم.
تشابه اسمی
مرحوم آقای خوئی ضمن توثیق ابوخدیجه این نکته را مطرح می‌کند که دو نفر با نام سالم بن ابو سلمه در بین روات حضور دارند؛ که یکی از آنها «سالم بن ابی سلمه کندی سجستانی» است و نه تنها توثیق نشده است، بلکه بعضی او را تضعیف نموده‌اند.[۱۰] اما دیگری «سالم ابو سلمه بن مکرم اسدی» است که کنیه اول وی «ابو خدیجه» بود و امام صادق علیه‌السلام دستور داد که وی کنیه‌اش را «ابو سلمه» بگذارد. با توجه به این نکته دلیل تضعیف شیخ، این بوده است که ایشان این دو راوی را یکی تخیّل کرده‌اند.
زمینه ایجاد این اشتباه آن بوده است که در سند چندین روایت که از ابی خدیجه نقل شده است واسطه نقل از او «عبد الرحمن أبی هاشم» است که همین عبدالرحمن در برخی دیگر از روایات از «سالم بن ابی سلمه» نیز روایت کرده است.[۱۱] تشابه نام این دو راوی از یک سو و واسطه بودن «عبد الرحمن بن أبی هاشم» در نقل از هر دو راوی، زمینه ساز آن شده است که شیخ تخیّل کند که کنیه پدر «سالم بن مکرم»، «ابو سلمه» بوده است. همین امر باعث اشتباه گرفتن این راوی مورد قبول، با راوی ضعیف یعنی «سالم بن أبی سلمه کندی» شده است و ضعف «سالم بن ابی سلمه» به «سالم بن مکرم» منتقل شود.
آنچه که این احتمال را تقویت می‌کند آن است که با اینکه «سالم ابن ابو سلمه» کتابی دارد که نجاشی متذکر آن شده است، اما در عین حال شیخ طوسی حتی در رجال خود که موضوع آن اعمّ از فهرست است اشاره‌ای به وی نمی‌کند و بعید به نظر می‌رسد که شیخ اساسا اطلاعی از وجود او نداشته باشد.
البته علامه حلّی از شیخ نقل می‌کند که ایشان «سالم بن مکرم ابو سلمه» را توثیق کرده است که می‌توان گفت در اینجا ایشان متوجه شده است که ابو سلمه، کنیه خود سالم است و نه کنیه پدرش.
عضویت در فرقه خطّابیه
وجه دیگری که ممکن است باعث تضعیف ایشان در کلام شیخ شده باشد آن است که سالم بن مکرم در بخشی از حیات خود از اصحاب ابی الخطّاب بوده است. ابی الخطاب سر سلسله فرقه غالی خطّابیه بود. در تجمّعی که طرفداران وی در مسجدکوفه داشتند، مأموران حکومتی به آنها یورش برده و همگی را قتل عام نمودند. تنها شخصی که در این جمع زنده ماند ابو خدیجه بود.[۱۲] وی به سختی خود را از این معرکه نجات داد و سپس توبه نمود و توفیق شتر داری حضرت امام صادق(ع) را در سفر حج داشت. در همین سفر بود که حضرت به وی دستور داد کنیه خود را از ابوخدیجه به ابو سلمه تغییر دهد[۱۳]. ممکن است بگوییم این تغییر رویه ابوخدیجه از منظر شیخ پنهان مانده است و ایشان وی را جزء فرقه غالی خطّابیه تصور نموده‌اند و از همین رو حکم به تضعیف وی نموده‌اند.
تعارض در کلام شیخ
نکته قابل تأمل آنکه شیخ طوسی علیرغم تضعیف این راوی در فهرست خود، اما آنگونه که علامه حلّی[۱۴] در خلاصه الاقوال نقل می‌کند، ایشان در جای دیگر قائل به توثیق ابو خدیجه شده‌اند. صاحب قاموس الرجال با تکیه بر همین نکته که کلام شیخ درباره این راوی به دو شکل متضاد مطرح شده است، بر این باور است که وجود دو قول متضاد از شیخ درباره این راوی باعث می‌شود که ما بتوانیم در این زمینه بدون هیچ مناقشه‌ای به کلام نجاشی رجوع کنیم.
مرحوم آقای خوئی در نقد این کلام با تنظیر این اقوال به بحث درباره خبر واحد به این نتیجه می‌رسد که در اینجا در حقیقت با دو دسته اخبار واحد متعارض روبرو هستیم که باعث تساقط هر دو دسته می‌شود.
اما آیت‌الله شبیری با نقد کلام محقق خوئی معتقد است در این مسأله کلام شیخ به دلیل آنکه به صورت متهافت در مورد یک راوی سخن گفته است قابل استناد نیست و عقلا در این مسأله به سراغ کلام کسی می‌روند که یکنواخت سخن گفته باشد. از همین رو کلام شیخ قابل اعتماد نبوده و در وثاقت این راوی باید به سراغ توثیق نجاشی رفت.
نتیجه
با توجه به توجیهات سه گانه مطرح شده درباره وثاقت ابو خدیجه می‌توان به این نتیجه رسید که ایشان از روات توثیق شده است. شاید بتوان کلام مرحوم نجاشی را که برای بیان توثیق ایشان دو باره از کلمه «ثقه» استفاده می‌کند را نشانه‌ای بر نقد ایشان بر کلام مرحوم شیخ، و تأکیدی بر ثقه دانستن ابو خدیجه دانست.
مرکز فقهی امام محمدباقر علیه‌السلام
[۱] . این مقاله بر اساس دروس آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی تنظیم شده است. این دروس عبارتند از: نکاح به تاریخ ۲۷/۱/۸۶ و صوم به تاریخ ۵/۱۰/۸۹
[۲] . من لا یحضره الفقیه؛ ج۱، ص: ۱۷۲ : وَ قَدْ رَوَى سَالِمُ بْنُ مُکْرَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ یُجْعَلُ لَهُ وِسَادَهٌ مِنْ تُرَابٍ وَ یُجْعَلُ خَلْفَ ظَهْرِهِ مَدَرَهٌ لِئَلَّا یَسْتَلْقِیَ وَ یُحَلُّ عُقَدُ کَفَنِهِ کُلُّهَا وَ یُکْشَفُ عَنْ وَجْهِهِ ثُمَّ یُدْعَى لَهُ
[۳] . من لا یحضره الفقیه؛ ج۳، ص: ۲۹۴ : رَوَى أَبُو خَدِیجَهَ سَالِمُ بْنُ مُکْرَمٍ الْجَمَّالُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سَأَلَهُ ذَرِیحٌ عَنِ الْمَمْلُوکِ یَأْخُذُ اللُّقَطَهَ فَقَالَ مَا لِلْمَمْلُوکِ وَ اللُّقَطَهِ الْمَمْلُوکُ لَا یَمْلِکُ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً فَلَا یَعْرِضُ لَهَا الْمَمْلُوکُ فَإِنَّهُ یَنْبَغِی لِلْحُرِّ ۴ أَنْ یُعَرِّفَهَا سَنَهً فِی مَجْمَعٍ فَإِنْ جَاءَ طَالِبُهَا دَفَعَهَا إِلَیْهِ وَ إِلَّا کَانَتْ مِنْ مَالِهِ فَإِنْ مَاتَ کَانَتْ مِیرَاثاً لِوُلْدِهِ وَ لِمَنْ وَرِثَهُ فَإِنْ جَاءَ طَالِبُهَا بَعْدَ ذَلِکَ دَفَعُوهَا إِلَیْهِ
[۴] . الکافی (ط – الإسلامیه)؛ ج۵، ص: ۱۱۹ : مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ سَالِمِ بْنِ مُکْرَمٍ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ ع عَنِ الْقَرَامِلِ الَّتِی تَضَعُهَا النِّسَاءُ فِی رُءُوسِهِنَّ یَصِلْنَهُ بِشُعُورِهِنَّ فَقَالَ لَا بَأْسَ عَلَى الْمَرْأَهِ بِمَا تَزَیَّنَتْ بِهِ لِزَوْجِهَا قَالَ فَقُلْتُ لَهُ بَلَغَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص لَعَنَ الْوَاصِلَهَ وَ الْمَوْصُولَهَ فَقَالَ لَیْسَ هُنَاکَ إِنَّمَا لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْوَاصِلَهَ الَّتِی تَزْنِی فِی شَبَابِهَا فَلَمَّا کَبِرَتْ قَادَتِ النِّسَاءَ إِلَى الرِّجَالِ فَتِلْکَ الْوَاصِلَهُ وَ الْمَوْصُولَهُ.
[۵] . من لا یحضره الفقیه؛ ج۲، ص: ۳۷ : رَوَى أَبُو خَدِیجَهَ سَالِمُ بْنُ مُکْرَمٍ ۲ الْجَمَّالُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ أَعْطُوا الزَّکَاهَ مَنْ أَرَادَهَا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَإِنَّهَا تَحِلُّ لَهُمْ وَ إِنَّمَا تَحْرُمُ عَلَى النَّبِیِّ ص وَ عَلَى الْإِمَامِ الَّذِی بَعْدَهُ وَ عَلَى الْأَئِمَّهِ ع
[۶]. کامل الزیارات؛ ص: ۵۵: حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِی سَلَمَهَ سَالِمِ بْنِ مُکَرَّمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَمَّا حَمَلَتْ فَاطِمَهُ بِالْحُسَیْنِ جَاءَ جَبْرَئِیلُ ع إِلَى رَسُولِ اللَّهِ‌ص فَقَالَ إِنَّ فَاطِمَهَ سَتَلِدُ وَلَداً تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَلَمَّا حَمَلَتْ
[۷] . تهذیب الأحکام؛ شیخ الطوسی؛ ج۶، ص: ۳۰۳: عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ أَبِی خَدِیجَهَ قَالَ: بَعَثَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَى أَصْحَابِنَا فَقَالَ قُلْ لَهُمْ إِیَّاکُمْ إِذَا وَقَعَتْ بَیْنَکُمْ خُصُومَهٌ أَوْ تَدَارَى بَیْنَکُمْ فِی شَیْ‌ءٍ مِنَ الْأَخْذِ وَ الْعَطَاءِ أَنْ تَتَحَاکَمُوا إِلَى أَحَدٍ مِنْ هَؤُلَاءِ الْفُسَّاقِ اجْعَلُوا بَیْنَکُمْ رَجُلًا مِمَّنْ قَدْ عَرَفَ حَلَالَنَا وَ حَرَامَنَا فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ قَاضِیاً وَ إِیَّاکُمْ أَنْ یُخَاصِمَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً إِلَى السُّلْطَانِ الْجَائِرِ
[۸] . رجالالنجاشی، ص ۱۸۸، رقم۵۰۱: یکنى أبا خدیجه و مکرم یکنى أبا سلمه ضعیف. له کتاب.
[۹] . فهرست الطوسی، ص ۲۲۶، رقم ۳۳۷: یکنى أبا خدیجه و مکرم یکنى أبا سلمه ضعیف. له کتاب.
[۱۰] . معجمرجالالحدیث ج : ۸ ص : ۲۵
[۱۱] . برای نمونه ن.ک: الکافی (ط – الإسلامیه)؛ ج۲، ص: ۶۳۳ و همان ج۳، ص ۱۲۱ و همان، ج۶، ص ۵۵۳
[۱۲] . معجمرجالالحدیث، محقق الخوئی، ج ۸، ص ۲۴
[۱۳] . با توجه به آگاهی امام(ع) از توبه ابو خدیجه، این امکان وجود دارد که امام(ع) برای حفظ جان ابو خدیجه از مأموران حکومتی این دستور را صادر نموده باشند.
[۱۴] . رجال العلامه – خلاصه الأقوال؛ ص۲۲۷: قال الشیخ الطوسی رحمه الله إنه ضعیف و قال فی موضع آخر إنه ثقه
