پاسخ به مسائل مستحدثه به این معناست که جامعه راه خودش را می‌رود و ساختارها بر موازین دیگری شکل می‌گیرد و در دل این ساختارهای پدید آمده مسائل جدیدی مطرح می‌شود که این مسائل به حوزه‌ها عرضه می‌شود و حوزه‌ها به‌صورت کاملاً منفعل پاسخگوی این مسائل هستند.
اختصاصی شبکه اجتهاد: در چهلمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی، مناسب است تلاش حوزه های علمیه برای طراحی «فقه نظامات» به عنوان پشتوانه تئوریک حکومت اسلامی مورد واکاوی قرار گیرد. در این رابطه با حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد حاج‌ابوالقاسم دولابی، مسئول پژوهشگاه فقه نظام، گفتگو کردیم. عضو مجلس خبرگان رهبری که ریاست مهمترین نهاد علمی در عرصه فقه نظامات را به عهده دارد معتقد است حوزه در رابطه با فقه حکومتی، برخوردی منفعلانه داشته است درحالی که در این عرصه نیاز به فقهی فعال داریم. وی همچنین وجود رویکردهای غیرفقهی به تولید نظامات اسلامی را از عوامل عقب‌ماندگی نظام سازی اسلامی می‌انگارد. مشروح گفتگو با این استاد حوزه علمیه قم به‌قرار زیر است:
اجتهاد: تولیدات علمی حوزه‌های علمیه در عرصه فقه حکومتی در چهل سال اخیر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حاج‌ابوالقاسم: حوزه‌ها نسبت به مسائل نظام از گذشته حساس بوده‌اند و تا حدی پاسخگوی مسائل نظام بوده‌اند؛ اما آنچه ما در طول سالیان گذشته با آن مواجه بوده‌ایم، این است که علاوه بر پاسخگویی به مسائل مستحدثه، حوزه‌ها نسبت به این مسائل، ورود هم کرده‌اند. اما آنچه مطلوب ما است و باید حوزه نسبت به آن‌یک ورود جدی‌تری داشته باشد، حضور فعال نسبت به جریان‌های اجتماعی است. پاسخگویی به مسائل مستحدثه یعنی یک حضور منفعل. پاسخ به مسائل مستحدثه به این معناست که جامعه راه خودش را می‌رود و ساختارها بر موازین دیگری شکل می‌گیرد و در دل این ساختارهای پدید آمده مسائل جدیدی مطرح می‌شود که این مسائل به حوزه‌ها عرضه می‌شود و حوزه‌ها به‌صورت کاملاً منفعل پاسخگوی این مسائل هستند؛ اما حضور فعال در عرصه انقلاب به این معناست که حوزه‌ها با حضور در ساخت و تشکیل نظامات اجتماعی ایفای نقش کنند.
حضور حوزه در عصر انقلاب، به این معنا بسیار کم اتفاق افتاده است و اگرچه اساس انقلاب ما بر همین مبنا استوار بوده است و حضرت امام با تشکیل یک نظام سیاسی مبتنی بر نظریه ولایت‌فقیه، به پدید آوردن اصلی‌ترین ساختار اجتماعی اسلامی یعنی ساختار حکومتی اقدام کردند؛ اما بعد از ایشان، آن اتفاقی که باید می‌افتاد و حضور پررنگ حوزه‌ها در پدیدآوردن سایر بخش‌های این نظام اجتماعی، اتفاق نیفتاد. همان‌طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند ما در گام‌های رسیدن به تمدن اسلامی هم‌اکنون در میانه راه هستیم و نتوانسته‌ایم ساختارهای حاکمیتی را آن‌گونه که باید، بر اساس موازین اسلام کشف کنیم و بسازیم.
اجتهاد: آیا اینکه پس از چهل سال، هنوز در رابطه با امکان و چیستی فقه نظام گفتگو می‌شود، حاکی از فقدان تلاش کافی در این زمینه نیست؟
حاج‌ابوالقاسم: پاسخ این سؤال مثبت است. البته به‌عنوان یکی از ادله بر این مدعا که ما هنوز در ابتدای راه هستیم، دلیل خوبی است اما مهم‌تر از این، آن چیزی است که شما در سطح جامعه مشاهده می‌کنید. برای اینکه بدانیم حوزه در ابتدای راه است یا مسیر را تا حدی طی کرده است، نگاهی به ساختارهای اجتماعی می‌تواند پاسخگوی این سؤال باشد. وقتی به عرصه‌های مختلف مثل اقتصاد، فرهنگ و سیاست نگاه می‌کنیم می‌بینیم که سؤال‌های متعددی وجود دارد که بر زمین‌مانده و حوزه‌ها برای پاسخگویی به این سؤالات اقدام جدی انجام نداده‌اند. اگرچه در گوشه و کنار تلاش‌هایی صورت گرفته است اما این تلاش‌ها، تلاش‌های فردی و از روی دغدغه‌ی شخصی برخی از دغدغه مندان بوده است؛ اما ماهیت حوزه به‌عنوان یک تشکیلات منسجم که دغدغه اصلی نسبت به پاسخگویی مسائل دینی را دارد و بالاتر از پاسخگویی، راهبری دینی جامعه به عهده حوزه است، در این زمینه اقدام لازم و شایسته را انجام نداده است.
اجتهاد: عملکرد مراکز متولی فقه حکومتی در سال‌های پس از انقلاب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حاج‌ابوالقاسم: مراکزی که شکل‌گرفته باید یک آسیب‌شناسی جدی بشود تا ببینیم در چه وضعیتی هستند و چه مقدار موفق بوده‌اند. به‌طورکلی نمی‌توانم این مراکز را به یک‌چشم نگاه بکنم. بعضی‌ها موفق‌تر و بعضی‌ها کمتر توفیقاتی داشته‌اند. حالا شاید علت اصلی عدم توفیق کامل این مراکز و مؤسسات این است که از منظر فقه که ستون فقرات حوزه‌ها هست، به ساخت نظامات اجتماعی نگریسته نشده است. برای ساخت نظامات اجتماعی از تعالیم قرآن و حدیث آن‌گونه که باید بهره برده نشده است.
من به جرأت عرض می‌کنم که قرآن و حدیث در ساختار اجتماعی ما حضور شایسته‌ای ندارند. ما در جهت اقامه دین، موفق نبوده‌ایم. البته توفیق نسبی بوده اما توفیق کامل حاصل نشده است و طبیعتاً مراکزی هم که فعالیت کرده‌اند هرکدام از یک منظر به مسئله پرداخته‌اند اما اینکه از منظر فقه و با تکیه و توجه به تعالیم انسان‌ساز قران و حدیث به پاسخگویی و یا تولید نظامات اجتماعی بپردازد نداشتیم یا کمتر داشته‌ایم.
گاهی از پایگاه فلسفه خواستند در این مباحث ورود کنند و گاهی خواستند از پایگاه علوم انسانی غربی مسائل کشور را حل‌وفصل کنند؛ اما آنچه مزیت رقابتی حوزه‌ها بوده و هست؛ یعنی فقاهت به معنی اصلی‌ترین روش برای استنباط دلیل احکام الله، متناسب با نیازهای نظام ما در طول این چهل سال، اتفاق نیفتاده و شادی اصلی‌ترین آسیب مراکزی که در طول این چند سال فعالیت داشته‌اند همین است که رویکرد غالب آن‌ها رویکرد فقهی و بر مبنای تعالیم قرآنی و اهل‌بیت علیهم‌السلام نبوده است.
اجتهاد: عملکرد پژوهشگاه فقه نظام را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حاج‌ابوالقاسم: این پژوهشگاه یک مرکز نوپا و تازه تأسیس است. پنج ماه است که مجوز آن صادرشده است و در آغاز راه است و ما امیدواریم بتوانیم با تجمیع ظرفیت فقهای جوان که آشنای با مسائل نظام اسلامی هستند حرکتی را در این زمینه آغاز کنیم. البته باید عرض کنم که بضاعت ما بسیار محدود است و به لحاظ امکانات مادی در وضعیت خوبی به سر نمی‌بریم و طبیعی است که توقعات هم باید متناسب با امکاناتی که در اختیار اشخاص قرار می‌گیرد تنظیم شود. پژوهشگاه فقه نظام، هیچ بودجه دولتی ندارد و تاکنون هیچ کمکی از نهادهای رسمی کشور دریافت نکرده است و صرفاً با وجوهات شرعی و با سختی و مشکل اداره شده است اما ما امیدواریم که خداوند متعال دست ما را بگیرد و بتوانی در جهت هدایت نگرش فقهی به سمت ساخت ساختواره های اجتماعی و تنظیم و روابط کشف نظام اجتماعی از دیدگاه شریعت حرکت کنیم.
اجتهاد: خروجی این پژوهشگاه چه چیزهایی است؟ مجله یا متن درسی یا چیزهای دیگر؟
حاج‌ابوالقاسم: هم مجله در دست اقدام است و هم در یک کار مشترک با دفتر تبلیغات، درس‌نامه‌هایی برای ترویج فقه نظام در شاخه‌های مختلف در دست تدوین است و همچنین برخی اقدامات مشترک با برخی سازمان‌های دولتی جهت ارائه مدل در بعضی از حوزه‌های اجتماعی در حال انجام است که انشا لله بعد از طی مراحل و بعدازاینکه کار قابلیت عرضه پیدا کند، عرضه خواهد شد.
