محصولات تراریخته از مواردی است که باید به عرف خاص مراجعه کنیم نه عرف عام، عرف خاص یعنی همان خواص متخصص این مباحث، وقتی تعداد زیادی از کارشناسان می‌گویند که ۲۰ سال گذشته است، اگر ضرر معتنی بهی داشت خودش را در طول ۲۰ سال نشان می‌داد و ما چنین ضرری ندیده ایم و در پایان نتیجه می‌گیرند که چنین ضرری ندارد، از این گفته آن سطح کافی برای اطمینان حاصل می‌شود.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن غرویان در جلسه هشتم از درس فقه اصلاح ژنتیک (فقه تراریختگی) به پروتکل کارتاهنا و عضویت ایران در این پروتکل جهانی و رابطه این پروتکل با مباحث فقه تراریختگی پرداخت.

وی در ادامه با اشاره به وجه نامگذاری این پروتکل به کارتاهنا گفت: اصطلاح کارتاهنا منسوب به شهری است در کشور کلمبیا که اولین دور مذاکرات در آنجا صورت گرفته است. مواد ۱۵ و ۱۶ پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا به این نکته اشاره دارد که باید خطرات و مخاطرات مسئله تراریختگی مورد بحث و بررسی قرار بگیرد و اگر خطراتی داشته باشد باید جلویش گرفته بشود.

استاد سطوح عالی حوزه در ادامه گفت: مخاطراتی که بعضا برخی مخالفین مطرح می‌کنند این است که این مخاطرات عمدتا در باب محیط زیست و سلامت انسان است، محیط زیست را نباید خراب کنیم و سلامتی انسان را هم نباید به خطر بیندازیم، وقتی می‌خواهیم مفهوم ضرر را بررسی کنیم، می‌گوییم لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام، باید به تمام این مصادیق بپردازیم و ببینیم ضرر به چه کسی است.

غرویان در ادامه به ظن درمخاطرات محصولات تراریخته اشاره کرد و گفت: برای خود بنده به عنوان یک فرد حوزوی این سؤال مطرح است که در مسائل زندگی، مثلا در خوردن و آشامیدن، شارع نمی‌آید مسائل پزشکی، مسائل دقیق ژنتیک را برای ما توضیح بدهد، مثلا فرض بفرمایید که در موضوعات، فقها می‌گویند که باید به نظر متخصصین و کارشناسان مراجعه کنیم، فقیه در موضوع دخالت نمی‌کند، برای مثال ماهی ازون برون که فقها به اعتبار ظن حاصل از علوم تجربی فتوای خودشان را عوض کردند و گفتند ماهی ازون برون حلال است، ما نمی‌توانیم تماما این ظنون علمی را کنار بگذاریم، زندگی ما بر اساس همین دست آورد‌های علوم می‌چرخد، در بحث تراریختگی هم همین بحث مطرح است.

اهم مباحث استاد محسن غرویان به شرح ذیل می‌باشد:

در این جلسه راجع به پروتکل کارتاهنا که ایران هم این پروتکل را امضاء کرده و در رابطه با محصولات تراریخته صحبت می‌کنیم، در جلسه قبل عرض کردیم که از منظر فقهی باید ببینیم که آیا قاعده لاضرر و لاضرار فی الاسلام شامل این بحث می‌شود یا نه؟ و تولید محصولاتی که جنبه غذایی دارد و برای انسان اگر ضرر داشته باشد آیا جایز است یا نیست؟ و وظیفه فرد و حکومت باید در این زمینه روشن بشود.

بحث ضرر را که مطرح کردیم گفتیم که ضرر تعریفش چیست و آیا ضرر عدم النفع است یا ایجاد نقص است، اینها بحث‌های دقیق فقهی دارد که در جای خودش باید مطرح بشود، نکته‌ای که اشاره کردیم گفتیم که در مجامع بین المللی امروز این بحث مورد توجه قرار گرفته، موافقین و مخالفین هرکدام برای خودشان بیانی دارند، مخالفین بحث تراریختگی می‌گویند که تولید اینگونه محصولات ضرر دارد و از نظر شرعی حرام است، موافقین می‌گویند که تا الآن بیش از ۲۰ سال از این جریان می‌گذرد و ضرری مشاهده نشده، اینجا باید ببینیم که مراد از ضرر در اینجا چیست؟ ضرر کم است یا ضرر معتنی به است، ملاک ضرر چیست؟ کسی که ضرری بودن را تعیین می‌کند چه کسی است؟ و بعد قیاس کنیم با محصولاتی که به نحو ارگانیک تولید می‌شوند ولی ضررهایی هم دارند.

یک بحث هم این است که ضرر برای چه کسی و یا چه چیزی؟ وقتی می‌گوییم این محصولات ضرر دارند برای انسان ضرر دارد؟ برای حیوانات ضرر دارد؟ برای گیاهان و محیط زیست ضرر دارد؟ اینها بحث‌های متفرقه‌ای است که باید مورد توجه قرار بگیرد، حال در این جلسه اجازه بدهید بنده چند تا از بندهای مربوط به این پروتکل کارتاهنا را عرض کنم.

خود این اصطلاح کارتاهنا هم منسوب به شهری است در کشور کلمبیا که اولین دور مذاکرات در آنجا صورت گرفته است، مواد ۱۵ و ۱۶ پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا به این نکته اشاره دارد که باید خطرات و مخاطرات مسئله تراریختگی مورد بحث و بررسی قرار بگیرد و اگر خطراتی داشته باشد باید جلویش گرفته بشود، کشورهای مختلف این پروتکل را امضا کردند از جمله ایران، در ماده ۱۵ ضمیمه ۳، اصول و روش‌های ارزیابی مخاطرات احتمالی را بیان کرده و گفته است که احتمال بروز خطر طبق مقررات بین المللی باید به صفر برسد، آزمایش‌های زیادی را در کشورهای مختلف باید انجام بدهند، آیا حساسیت زایی دارد یا ندارد؟ سمیّت زایی، محیط زیست، جریان ژن از یک گیاه به گیاه دیگر، آیا اثر بر روی موجودات غیر هدف و ایجاد علف‌های هرز مقاوم، اینها به صورت ریز مورد توجه قرار گرفته است، بهم خوردن کشاورزی سنّتی، آیا این محصولات تراریخته موجب بهم ریختن وضعیت کشاورزی ارگانیک و سنّتی که مردم در طول تاریخ داشته اند می‌شود یا نمی‌شود؟ اینها مباحثی است که مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

بد نیست که اشاره کنم به مخاطراتی که برخی مخالفین راجع به محصولات تراریخته مطرح می‌کنند، می‌گویند که مخاطرات عمدتا در باب محیط زیست و سلامت انسان است، محیط زیست را نباید خراب کنیم و سلامتی انسان را هم نباید به خطر بیندازیم، وقتی می‌گوییم محیط زیست، این اعم از حیوانات و گیاهانی است که در اطراف ما هستند و یا فضای تنفس انسان‌ها، همه اینها را شامل می‌شود، وقتی مفهوم ضرر را می‌خواهیم بررسی بکنیم، می‌گوییم لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام، واقعا باید به تمام این مصادیق بپردازیم، باید ببینیم ضرر به چه کسی، این هم از موضوعاتی است که نیاز به دقت دارد تا این مسئله روشن بشود.

این پروتکل که اشاره کردم از سال ۱۹۹۵، کشورهای عضو کنوانسیون تنوع زیستی که به اختصار به این کنوانسیون CBD گفته می‌شود، ایران هم عضو این کنوانسیون است و در این کنوانسیون مطرح شده که مسائل مربوط به مخاطرات موجودات اصلاح شده ژنتیکی باید بررسی بشود، در آن سال نشستند و در این زمینه مذاکراتی انجام دادند، در ژانویه سال ۲۰۰۰ پروتکل پذیرفته شد و ۴۰ ماده دارد و ۳ ضمیمه و در حال حاضر ۱۷۰ کشور عضو آن هستند.

طبق ماده ۱ هدف از این پروتکل این است: کمک به ایجاد اطمینان از سطح کافی حفاظت در زمینه انتقال، به کارگیری و استفاده ایمن از موجودات اصلاح شده ژنتیکی که حاصل زیست فن آوری نوین هستند، بنده راجع به این هدف چند نکته را اشاره کنم، چرا در اینجا نگفته است کمک به ایجاد یقین؟ برای اینکه یقین ناممکن است، علم بشر هر چه قدر هم جلو برود به تمام زوایای همین عالم طبیعت و ماده نمی‌تواند واقف بشود، علم مطلق نزد خداوند است، بنابر این، این علوم ظنّی اند، یعنی علوم تجربی، آزمایشگاهی، علوم به اصطلاح حسی ما، ظنّی اند و نهایتش یک ظنّ قریب به یقین به ما بدهند، درجه آن ظنّ و اطمینان هم باز متفاوت است، بعضی‌ها بیشتر و بعضی‌ها کمتر، حال اینجا یک بحثی دارم برای اساتید دانشگاه که جلساتی داریم، آنها می‌گویند که علوم دینی شما مگر یقینی است؟ علوم دینی شما هم بسیاری اش ظنی است، بنابر این یک ظنی شما به عنوان یک عالم دینی دارید و یک ظنی هم ما به عنوان عالم متخصص تجربی داریم، شما می‌گویید که ما به یقین هم نرسیم به ظنی در یک مسئله شرعی، دینی که برسیم حجت است برای ما، آنها می‌گویند ظنون ما هم حجت است، یعنی ظنون تجربی که ما پیدا می‌کنیم ما هم عندالله احتجاج می‌کنیم به همین ظن علمی خودمان، چه فرقی است بین ظن شما در مسائل شرعی و دینی و ظن ما در مسائل علمی؟ شما گاهی با یک ظنون دینی می‌خواهید بیایید جلوی ظنون علمی ما را ببندید دلیل بر ترجیح و رجحان شما چه است؟

ما در بحث آیه نبأ این بحث‌ها را مطرح می‌کنیم که ظن ما ظن خاص است نه ظن عام و ظن خاص پشتوانه یقینی معتبر دارد به اعتبار آن دلیل شرعی، ما از ظنون خاصه هم تبعیت می‌کنیم و آنها را حجت می‌دانیم، اولا این محل مناقشه بعضی از اصولیین و فقهای خودمان هم قرار گرفته که ظن عام هم معتبر است، بحث‌های دلیل انسداد و اینها مطرح شده و می‌شود، برای خود بنده به عنوان یک فرد حوزوی این سؤال مطرح است که در مسائل زندگی، مثلا در خوردن و آشامیدن، شارع که نمی‌آید مسائل پزشکی، مسائل دقیق ژنتیک را برای ما توضیح بدهد، مثلا فرض بفرمایید که در موضوعات، فقها می‌گویند که باید به نظر متخصصین و کارشناسان مراجعه کنیم، فقیه در موضوع دخالت نمی‌کند، حکم را بیان می‌کند، یک ماهی مثل ماهی ازون برون را می‌گفتند که این حرام است، مشهور این بود، چرا؟ چون می‌گفتند که فلس ندارد، بعد علم آمد و ثابت کرد و متخصصین بیان کردند که نه این فلس دارد و فلس‌هایش ریز است و بنابر این فقها به اعتبار ظن حاصل از علوم تجربی فتوای خودشان را عوض کردند، گفتند ماهی ازون برون هم حلال است، این علما جدید می‌گویند که در ناحیه موضوعات ظن ما می‌تواند ظن شما را بهم بزند یعنی آن فتوایی که شما بر اساس ظنیات خودتان داده بودید را عوض بکند، پس این ظن ما هم ارزش دارد و حجیت شرعی دارد، شما می‌توانید به اعتبار این ظنون حاصل از علوم تجربی پیش خدا احتجاح کنید، بنابر این ظن علمی هم در ناحیه موضوع شناسی معتبر است، بر اساس آن موضوع شناسی شما حکم صادر می‌کنید، اینها می‌گویند ما هم همین را می‌خواهیم که شما برای ظنون علمی ارزش قائل بشوید، به نظر بنده می‌رسد که این حرف خوبی است، یعنی ما نمی‌توانیم تماما این ظنون علمی را کنار بگذاریم و چنین کاری شدنی نیست و زندگی ما بر اساس همین دست آورد‌های علوم می‌چرخد، در بحث تراریختگی هم همین بحث مطرح است می‌گویند هدف از این پروتکل کمک به ایجاد اطمینان، یقین در دسترس ما نیست و نباید خیلی دنبال یقین باشیم، اطمینان حاصل کنیم، آنوقت از سطح کافی حفاظت، یک سطح کافی و یک سطح لازم داریم.

درباره محصولات تراریخته باید چه مقدار وسواس به خرج بدهیم؟ و تا کجا باید تحقیق کنیم؟ این سطح کافی را چه کسی تعیین می‌کند؟

بنظر بنده عرف متخصصین، یعنی اینجا از مواردی است که باید به عرف خاص مراجعه کنیم نه عرف عام، عرف خاص یعنی همان خواص متخصص این مباحث، وقتی تعداد زیادی از کارشناسان می‌گویند که این محصولات اشکال ندارد یعنی ضرر معتنی بهی ندارد و ۲۰ سال گذشته است، اگر ضرر معتنی بهی داشت، خودش را در طول ۲۰ سال نشان می‌داد و ما چنین نظر معتنی بهی را ندیده ایم، به قول فقها، لو کان لبان، اگر بود حتما آشکار می‌شد، حال در اینجا وقتی می‌بینیم که ضرر معتنی بهی آشکار نشده این آن سطح کافی برای اطمینان حاصل می‌شود، در مجموع می‌خواهم عرض کنم که از جهات فقهی وقتی می‌خواهیم وارد این بحث بشویم، روی این ملاکات باید دقت کنیم و در این پروتکل‌های بین المللی هم از الفاظی استفاده کردند که نشان می‌دهد درباره اش دقت شده است.

یک اتاقی در ایران به نام اتاق تهاتر زیستی تشکیل شده است، اتاق تهاتر ایمنی زیستی به موجب ماده ۲۰ پروتکل کارتاهنا و برای تسهیل تبادل اطلاعات علمی، فنی، زیست محیطی و حقوقی و تجارب بدست آمده در رابطه با موجودات اصلاح شده ژنتیکی ایجاد شده است، تهاتر یعنی داد و ستد؛ از سال ۱۳۸۲ این اتاق تشکیل شده و بر عهده پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فن آوری این مسئولیت گذاشته شده است.

در اردیبهشت ۱۳۸۰ ایران این پروتکل را امضاء کرده و به تصویب مجلس در سال ۱۳۸۲ رسیده است، قانون ملی ایمنی زیستی مشتمل بر ۱۱ ماده و ۷ تبصره در جلسه علنی روز چهارشنبه مورخ ۷ مرداد ۱۳۸۸ تصویب و در همان مردادماه سال ۱۳۸۸ به تأیید شورای نگهبان هم رسیده است.

به موجب ماده ۴ قانون ایمنی زیستی جمهوری اسلامی ایران صدور، تمدید و لغو مجوز فعالیت در امور مرتبط با مسائل ایمنی زیستی که عبارت است از تولید، رها سازی، نقل و انتقال داخلی و فرا مرزی، صادرات، واردات، عرضه، خرید، فروش، مصرف و استفاده از موجودات زنده تغییر شکل یافته ژنتیکی با رعایت قوانین مربوط به هر دستگاه بر عهده دستگاه‌های اجرایی ذی صلاح ذیل می‌باشد که طبق قوانین ایران عبارت اند از:

الف- وزارت جهاد و کشاورزی در امور مرتبط با تولیدات بخش کشاورزی و منابع طبیعی

ب- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در امور مرتبط با ایمنی و سلامت مواد غذایی، آرایشی، بهداشتی و مواد پزشکی؛ در رابطه این مواد آرایشی هم می‌دانید که یکی از پر مصرف ترین کشور جهان ایران است و خیلی از مواد آرایشی هم ترکیبات مختلف گیاهان است که می‌سازند و اینها اثرات وضعی دارد در پوست و بدن و در سلامت انسان، اینها هم مشمول این بحث‌ها می‌شوند.

ج- سازمان حفاظت محیط زیست در امور مرتبط با حیات وحش و بررسی ارزیابی مخاطرات زیست محیطی بر مبنای مستندات علمی ارائه شده توسط متقاضی

یک بحث هم که باید در آن بحث‌های حوزوی صورت بگیرد این حفاظت محیط وحش آیا این از واجبات شرعی است و ما چه مقدار در مورد حفاظت از انواع جانوران وظیفه داریم و تکلیف شرعی ما چیست؟ می‌گویند این گونه جانوران دارد منقرض می‌شود، حال وظیفه شرعی چیست؟ باید حفظش کنیم یا نه؟/ وسائل