نسخۀ سوم از نرم‌افزار «کتابخانه و دانشنامه تخصصی جامع فقه»، شامل متن هزار و ۶۳۸ عنوان کتاب و رساله در دو هزار و ۸۵۸ جلد از منابع مهم در زمینه فقه، به زبان عربی و فارسی، از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور تولید و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت.
به گزارش شبکه اجتهاد، برنامه «کتابخانه و دانشنامه تخصصی فقه ۳»، نسخه جدید نرم‌افزار جامع فقه است که در راستای دسترس‌پذیر کردن محتوای فقهی و همچنین تسهیل و تسریع در امر پژوهش و استنباط احکام نورانی اسلام تولید شده است. این نرم‌افزار و نسخه‌های بعدی آن، طی یک برنامه فازبندی‌شده در جهت استفاده حداکثری از آخرین دستاوردهای فناورانه پردازش متن و تکنیک‌های نوین هوش مصنوعی طراحی شده است.
در این نسخه تلاش شده است تا حداکثر آثار برجسته در زمینه محتوای فقهی گردآوری، رقومی‌سازی و عرضه شود. از سوی دیگر با توجه به گستره تولید محتوای تخصصی فقهی در دهه‌های اخیر و محدودیت‌های موجود، طی فرایندهایی تخصصی از بین این آثار کتب مرجع گزینش و در دستور کار چرخه تولید و فرآوری محتوا قرار گرفته و نهایتا عرضه شده‌اند.
همچنین در این نسخه به توسعه کمّی و کیفی مجموعه فعالیت‌های پژوهشی سابق پرداخته شده است؛ از قبیل: تفکیک آیات الاحکام و استخراج بیشتر آیات در کتب جهت توسعه پژوهش‌های آیه‌محور، دسته‌بندی متون از حیث ابواب فقهی، توسعه تطبیقات قواعد فقهی با تکیه بر محتوای معاجم موضوعی فقهی و تحلیل محتوای جدید فقهی، پالایش لیست قواعد فقهی، فرآوری کتب جدید اصطلاحات و دائره‌المعارف‌های فقهی، برقراری ارتباط متون با شروح به‌صورت ماشینی و توسط نیروی خبره و….
شایان ذکر است که این نسخه از برنامه، در قالب جدید کتابخانه استاندارد رومیزی نور ارائه شده که قابلیت‌های جدیدی را برای پژوهشگران به ارمغان خواهد آورد؛ از جمله ارائه موتور جستجوی نسخه جدید نور با بهبود قابلیت رتبه‌بندی و پیراسته‌سازی نتایج، ارائه امکان مشابه‌یابی متون برای اولین بار در نرم‌افزارهای رومیزی، بهبود رابط کاربری و تسهیل دسترسی به امکانات برنامه از قبیل سربرگ‌های اصلی برنامه، شناسنامه کتاب و کتاب‌شناسی، بهبود ابزارهای جانبی از قبیل پژوه‌نگار، لغت‌نامه و ابزار قرآن و…
ضرورت و هدف از تولید
علم فقه در میان علوم اسلامى، از جایگاه و مقام والایى برخوردار است. این علم آسمانى، تداوم و رشد و بالندگی خود را مدیون فکر، اندیشه و تألیفات ارزنده عالمان فرزانه‌ای می‌داند که با تمام وجود در طول تاریخ به پاسدارى و صیانت از مکتب حیات‌بخش اسلام همت گماشته و با کج‌روى‌ها و انحرافات مقابله نمودند و گوشه‌اى از کوشش‌هاى فکرى و علمى آنان در کتاب‌ها و آثارشان تجلى یافته است.
بااین‌وجود، اجتهاد و فقاهت سنتی در عین حالی که میراث گران‌قدری برای فرهنگ و تمدن اسلامی بشمار می‌رود، اگر به سمت شیوه‌های نو و ابزارهای تازه‌استخراج و تبیین اندیشه‌ها و مبانی فقهی حرکت نکند، نمی‌تواند کارآمدی خود را برای جهان امروز حفظ نماید.
در این راستا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور با در نظر گرفتن این مهم و بر اساس ضرورت و اهدافی که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، اقدام به بازتولید برنامه‌های فقهی خود، از جمله پروژه جامع فقه نموده است:
– گردآوری و تسهیل در دسترسی به منابع گسترده فقهی با هدف صیانت از اصول و پایه‌های فقاهت شیعه و حفظ هویت تاریخی آن؛
– نظم بخشیدن و ضابطه‌مند کردن پژوهش‌های گسترده و متنوع فقهی با هدف توسعه و تقویت نگاه کلان‌نگر در فقه و اجتهاد، تعمیق اندیشه‌های فقهی و تقویت فرایند آگاهانه اجتهاد؛
– ارتقای شیوه‌ها و روش‌های تفقه در دین و استنباط احکام با استفاده از ابزارهای نوین کشف و بازیابی دقیق و هدفمند روابط لفظی یا معنایی دادگان؛
– شناسایی سبک‌های گوناگون فقاهت و استخراج ملاک‌ها و معیارهای علمی فقیهان صاحب‌سبک و نوآوران عرصه اجتهاد در هر دوره از تاریخ فقه؛
– تصحیح و اصلاح برخی زمینه‌ها و پیش‌فرض‌های ذهنی در استنباط احکام؛
– استفاده از ابزارهای متن‌کاوی با هدف تسریع در آماده‌سازی فراداده‌های محتوایی از قبیل چکیده‌نویسی‌ها، موضوع‌برداری‌ها، اتصال متون به درختواره و نمایه‌زنی بر متن؛
– به‌کارگیری شیوه‌های متنوع نظام‌مند کردن و برقراری ارتباط بین انبوه اطلاعات؛
– ایجاد شبکه‌ای از مفاهیم و فراداده‌های فقهی در قالب نظام‌های نوین اطلاعاتی با استفاده از الگوها و روابط خاص موجود در میان مفاهیم حوزه‌های گوناگون فقهی؛
– فراهم کردن زمینه دسترسی به جدیدترین تحقیقات و پژوهش‌های فقهی در قالب مقالات علمی و پایان‌نامه‌ها با هدف انجام پژوهش‌های کارآمد و پاسخگویی دقیق به نیازهای فردی و اجتماعی مخاطبان دینی، متناسب با تحول سریع اندیشه‌ها، کم‌رنگ شدن مرزهای فرهنگی و سرعت ارتباطات جوامع؛
– فراهم کردن زمینه تأمین نرم‌افزاری خواسته‌ها و نیازهای فقهی جامعه اسلامی و حکومت دینی در سطوح مختلف با هدف حل مسائل و مشکلات قضایی، حقوقی، اجتماعی، اقتصادی و…؛
– ضرورت عرضه و توسعه منابع فقهی به دلیل فراوانی کتب تدوین‌شده در علم فقه و عدم وجود برخی از کتب مورد نیاز محققان این حوزه، بالاخص کتب فقهی جدید تدوین‌شده در موضوعات نوین و مسائل مستحدثه در نسخه پیشین برنامه؛
– ضرورت ارتقا و به‌روزرسانی قابلیت‌ها و امکانات نسخه پیشین برنامه بر اساس نیازهای محققان و آسانسازی استفاده از برنامه با توجه به ساختار و قابلیت‌های جدید نرم‌افزار کتابخانه استاندارد نور و استفاده از دستاوردهای جدید متن‌کاوی مانند موتور جستجوی الاستیک، لغت‌نامه و…؛
– برقراری ارتباط میان محتوای برنامه و اطلاعات مرتبط موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی برخط مرکز با هدف استفاده از فراداده‌های اطلاعاتی و امکانات گسترده موجود در این پایگاه‌ها؛
– توسعه و گسترش بخش کتب مرتبط مشتمل بر شروح کتب درسی، کتبِ محوری دروس خارج مثل عروه الوثقی و تحریر الوسیله و برخی کتب روایی همانند کتاب شریف کافی و غیره؛
– ضرورت ارائه برخی از منابع مهم فقهی اهل سنت به دلیل ارتباط میان فقه و اجتهاد امامیه و احکام اهل سنت و توصیه به اخذ به مخالف عامه در برخی از تعارضات ادله و همچنین نیاز به اشراف فق‌ها بر احکام اهل سنت؛
– تکمیل و یا نگارش بخش‌های کتاب‌شناسی و درباره مؤلف منابع فقهی موجود در نسخه فعلی و نسخه پیشین برنامه.
با توجه به اهمیت ویژه فقه اهل‌بیت(ع)، این مرکز در طول قریب به سی سال فعالیت خود همواره اقدام به جمع‌آورى و احیاى آثار فقیهان نامدار کرده است تا راه را بر پویندگان اجتهاد آسان سازد و از این طریق بتوانند خوشه‌چین فقه اهل‌بیت(ع) باشند.
نظر به اهمیت این علم و گستردگی آثار اندیشمندان و فقیهان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در راستای رسالتی که برای خود ترسیم کرده است، پیش از این، آنچه را براى یک محقق و فقیه از منابع و مصادر و کتب فقهى در استنباط احکام نورانى اسلام مورد نیاز بوده است، با ابزار و فناورى روز و در قالب نرم‌افزارهای جامع فقه ۱/۲، جامع فقه ۲، نور الشریعه، نور الفقاهه ۳، درختواره فقه، عروه النور، تحریر الوسیله و نور احکام گردآورى کرده و به جامعه پژوهشى تقدیم نموده است.
چشم‌انداز نرم‌افزار
با توجه به توسعه روزافزون تکنولوژی‌های جدید در حوزه فناوری، بالاخص فراگیری ابزارهای متن‌کاوی و بازیابی اطلاعات، این مرکز در نظر دارد در فازهای بعدی و در ادامه تولیدات فقهی خود و با استفاده از تکنولوژی‌های روز در حوزه هوشمند‌سازی متون، نسخه‌های ارتقایافته برنامه جامع فقه را (که مشتمل بر سایر منابع فقهای شیعه و کتب اصلی فقهی و روایی فقهای عامه (اهل سنت) و پژوهش‌های فقهی انجام‌گرفته یا استحصال‌شده از طریق ابزارهای متن‌کاوی از قبیل استخراج، دسته‌بندی و خلاصه‌سازی اقوال علما ذیل مسائل اصلی یا کلی، ریشه‌یابی احکام فقهی، آنتولوژی مفاهیم به‌کاررفته در مباحث فقهی، بصری‌سازی تطبیقی رساله‌های فقهی مراجع عظام تقلید و جستجو در صوت دروس اساتید می‌باشد) تولید کند و در اختیار پژوهشگران و دانشمندان جهان اسلام قرار دهد.
همچنین نظر به فراگیری روزافزون استفاده از اینترنت و محسوس بودن عدم وجود پایگاهی جامع مشتمل بر منابع و پژوهش‌های فقهی و اصولی، این مرکز تصمیم دارد با به‌کارگیری تمامی امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و مبتنی بر داشته‌های محتوایی و فناورانه خود شامل تمامی دستاوردهای موجود در نرم‌افزارهای فقه و اصول، اعم از دیتا و قابلیت‌های پژوهشی همچون: کتابخانه‌ها، میزهای پژوهشی، درختواره‌ها و… که در مرکز تهیه شده است و همچنین برقراری ارتباط تعاملی با پژوهشگران فقه و اصول در راستای استفاده از توان علمی آنها در تکمیل و غنی‌سازی محتوای پایگاه و همچنین به‌کارگیری ظرفیت‌ها و قابلیت‌های متنوع پاسخگویی به سؤالات شرعی کاربران در فضای «وب»، از قبیل راه‌اندازی تالار گفتگوی تخصصی، پایگاه جامع فقه و اصول را راه‌اندازی نماید.
محتوا:
– متن ۱۶۳۸ عنوان کتاب و رساله در ۲۸۵۸ جلد از منابع مهم در زمینه فقه، به زبان عربی و فارسی، در محورهایی همچون:
– فقه استدلالی
– منابع روایی فقهی
– ادعیه و زیارات
– استفتائات و رساله‌های عملیه
– مناسک حج و مسائل مستحدثه
– فقه مقارن
– آیات الأحکام
– قواعد فقهی
– فرهنگ اصطلاحات و دائره المعارف فقهی
– کلیات و تاریخ علم فقه
– کتاب‌های متن و شرح
امکانات و قابلیت‌ها:
– قابلیت دسته‌بندی کتاب‌ها بر اساس موضوعات، ادوار فقهی (قرن)، پدیدآوران، زبان و ابواب فقهی
– ارتباط متن ۴۹ عنوان در ۳۰۶ جلد به شرح و حاشیه و ترجمه
– استخراج قواعد فقهی از کتاب‌های فقهی به همراه تعریف هریک از قواعد فقهی در کتب منتخب با امکان دسته‌بندی نمایش تطبیقات قواعد بر اساس: موضوعات، کتاب، ادوار فقهی، قرون، ابواب و زبان
– استخراج آیات الأحکام از منابع فقهی و تبیین فقهی آنها با امکان دسته‌بندی نمایش تطبیقات آیات الأحکام بر اساس: موضوعات، کتاب، ادوار فقهی، قرون، ابواب و زبان
– بهره‌مندی از موتور جست‌وجوی پیشرفته نور، با قابلیت‌های: اولویت‌دهی پیشرفته به پاسخ‌ها؛ پالایش نتایج جست‌وجو بر اساس: کتاب، موضوعات، پدیدآور، زبان، ادوار فقهی، قرون، ابواب فقهی، و زبان؛ انعطاف در برابر پیشوند و پسوند کلمات؛ محدودکردن جست‌وجو به: آیات، روایات و اشعار موجود در متون
– قابلیت مشابه‌یابی متن انتخابی با امکان تعیین درصد تشابه
– امکان ایجاد میز پژوهشی جهت انجام و ثبت پژوهش‌های کاربر
– متن قرآن کریم با قابلیت جست‌وجو در آیات، به همراه ترجمه: فارسی، اردو و انگلیسی
– ارتباط واژگان متن با چند دوره لغت‌نامه به همراه قابلیت جست‌وجو و دسته‌بندی مبتنی بر ریشه و…
– کتاب‌شناسی و گزارش اجمالی درباره محتوای منابع و شرح‌حال نویسندگان کتب
– دسترسی به ابزار پژوه‌نگار جهت یادداشت‌برداری از کتب برنامه و ساماندهی آنها
– امکان به‌روزرسانی برنامه از طریق اینترنت و ارسال نظر توسط کاربر
