اختصاصی شبکه اجتهاد: تا سالهای سال ایرانیان شهادات امام حسن مجتبی را در ۲۸ ماه صفر می‌گرفتند و عراقیها هم در ۷ این ماه. در سالهای اخیر اما زمزمههایی مبنی بر قوی بودنِ قول هفتم صفر رخ داده است، تا آنجا که چند سالی است حوزه های علمیه نیز در این روز تعطیل می‌شوند. در این رابطه حجت‌الاسلام یاسر امینیان، استاد سطح عالی حوزه علمیه قم، تحقیقی کرده است که از نگاه شما می‌گذرد.

علت اختلاف در تاریخ وفیات و موالید

به طور کلی اختلاف در تاریخ وفیات و موالید، چند علت دارد.

یک علت این است که اصولاً در آن زمان توجه به تاریخ شهادت و امثال آن نبوده است. البته نه اینکه شخصیت‌ها برایشان مهم نباشد، اما این فرهنگ اینکه اگر شخص مهمی از دنیا رفت ما حتما تاریخ فوت او را بدانیم نبوده است.

نکته دوم این است که اصولاً در آن زمان فرهنگ کتابت و نوشتار ضعیف بوده و تکیه فرهنگ جامعه عربی در آن زمان بر نقل شفاهی مطالب بوده است، حتی مطالبی مثل انساب و ایام عرب که خیلی برایشان مهم بوده است را نیز به صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه منتقل می‌کردند.

البته به‌مرور با تحولات فرهنگی و جدی شدن نقش کتاب و نوشتار این عادت هم عوض شد و تکیه به نقل‌های کتبی شد.

سومین علت هم این است که در برخی مواقع هم تاریخ‌ها به اشتباه در ذهن‌ها می‌مانده؛ مثلا در خصوص امام حسن علیه السلام، ایشان در یک روزی مسموم شدند، در یک روزی به شهادت رسیدند و در روز دیگری تشییع و دفن شدند. چه‌بسا این روزها در ذهن‌ها اشتباه می‌مانده است.

چهارمین علت هم تصحیفاتی است که در متن می‌شده؛ مثلا تاریخی که نوشته شده بیستم بوده ولی بعدها صفر آن پاک شده و دوم شده است یا بر عکس، دوم بوده و به اشتباه، بیستم نوشته می‌شده است.

تاریخ دقیق شهادت امام حسن مجتبی(ع)

تا آنجایی که بنده تحقیق کردم در این رابطه، سه نقل وجود دارد. یکی آخر ماه صفر است که قدیمی‌ترین نقل ما همین نقل است. آنچه در متن تاریخی آمده روز آخر هم نیست، بلکه این است که توَفّی فی آخر صفر.

یک قول دیگر قول بیست‌وهشت صفر و یک قول دیگر هم قول هفت صفر هست.

بین بیست‌وهشت صفر و آخر صفر می‌توان یک تحلیلی داشت که چرا این اختلاف اتفاق افتاده است. به نظر می‌رسد آن‌هایی هم که گفتند آخر صفر، چه‌بسا منظورشان اواخر ماه صفر بوده است، بدین صورت که مثلاً حضرت بیست‌وهشتم به شهادت رسیدند و بیست و نهم دفن شدند، آن وقت آن آقا گفته ایشان در بیست و نهم، یعنی آخر ماه صفر فوت کرده‌اند.

ولی بین قول هفت صفر با این دو قول چرا این اختلاف پیدا شده است؟ پاسخ آن برای من هنوز روشن نشده و بنده مستندی ندیدم. این اختلاف زیاد است و حدود بیست و یک روز میان این دو تاریخ اختلاف وجود دارد.

در این دو تاریخ، نه عددها به هم می‌خورد که بگوییم احتمال دارد در نسخه‌ها خطایی رخ ‌داده و صفری کم‌وزیاد شده و تصحیف رخ داده باشد و نه آن‌قدر نزدیکی دارد که بگوییم یک مورخی یا یک ناقلی اشتباه کرده و یکی از این دو را به جای دیگری به کار برده است. برای بنده مشخص نیست که چرا این اختلاف رخ‌داده است. نکته عجیب هم این است که قول هفت صفر تا زمان شهید اول، هیچ ردپایی در میان مورخین ندارد؛ یعنی در حدود ۶۰۰، ۷۰۰ سال هیچ‌کسی ادعا نکرده که امام حسن علیه‌السلام در هفت صفر به شهادت رسیده تا زمان شهید اول که این قول به وجود آمد و نقل گردید.

ایشان اولین کسی است که طبق آن چیزی که بنده تحقیق کردم این قول را در کتابش آورده است. بعد از ایشان برخی‌ها نظر ایشان را تکرار کردند و این قول کم‌کم در تواریخ جا گرفت. همین نکته هم منجر به ضعف این قول خواهد شد چرا که قدمتی ندارد. به دیگر سخن، تاریخ نقل این قول با زمان شهادت امام حسن علیه‌السلام نزدیک به ۶۵۰ سال فاصله دارد.

ما در اواخر قرن سوم، در قرن چهارم، در قرن پنجم مؤلفین و مورخینی داریم که متعرض تاریخ شهادت امام حسن علیه‌السلام شدند ولی هیچ صحبتی حتی به‌عنوان یک قیل و یک احتمال راجع به هفت صفر مطرح نکردند.