جلسه دفاعیه پایان‌نامه سطح سه حوزه علمیه خراسان (مقطع کارشناسی ارشد) با عنوان «گزارش آراء اصولیان معاصر در مبادی علم اصول و اثبات صغرای دلیل شرعی بر اساس الحلقه الثالثه» در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دومین جلسه از دفاع پایان‌نامه گروه آموزشی فقه و مبانی اجتهاد با عنوان «گزارش آراء اصولیان معاصر در مبادی علم اصول و اثبات صغرای دلیل شرعی بر اساس الحلقه الثالثه» (به زبان عربی)، تدوین حجتالاسلام محمدمهدی خسروی از دانش‌پژوهان مرکز تخصصی آخوند خراسانی در رشته فقه مقارن، با حضور اساتید مشاور، راهنما و ناقد در جمع فضلای حوزه علمیه مشهد روز چهارشنبه، ۱ اردیبهشت‌ماه ۹۵ در اتاق جلسات دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار گردید.
تدوین‌گر پایان‌نامه در ابتدای ارائه خود، با بیان این‌که این تحقیق به بررسی آراء منقول و غیر منقول اصولیان معاصر از کتاب «دروس فی علم الاصول (الحلقه الثالثه) شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر پرداخته است، گفت: در این تحقیق نظرات علمای بزرگ اصولی که دارای دقت نظر بوده‌اند و شاگردان آن‌ها که از صاحب نظران علم اصول شده‌اند و همچنین نظرات بزرگانی که اکنون در مباحث خارج اصول مورد استفاده قرار می‌گیرد، انتخاب شده و مورد بررسی قرار گرفته است.
وی بیان داشت: در این تحقیق از کتاب‌های بزگانی نظیر شیخ انصاری، آخوند خراسانی، محقق نائینی، آقا‌ضیاء عراقی، آیت‌الله محمدحسین اصفهانی، آیت‌الله بروجردی، امام خمینی(ره)، آیت‌الله خویی استفاده و استناد داده شده است.
روش تحقیق:
حجتالاسلام خسروی از چگونگی روش تحقیق خود گفت: این پژوهش اسنادی کتابخانه‌ای و مبتنی بر مطالعه و مراجعه به منابع مکتوب و به نحوه ارجاع و پاورقی و تخریج مصادر آیات و روایات و اقوال علماء اصولی معاصر می‌باشد.
ساختار تحقیق:
تدوین‌گر پایان‌نامه ساختار تحقیق خود را در ۴ فصل عنوان کرد و اظهار کرد: فصل اول و دوم به «مبادی تصوریه و تصدیقیه علم اصول: تعریف علم اصول، موضوع علم اصول، احکام تکلیفیه و وضعیه، شمول حکم نسبت به عالم و جاهل و حکم واقعی و ظاهری، حقیقت أمارات و اصول، تنافی بین احکام ظاهریه، وظیفه احکام ظاهری، تصویب نسبت به بعضی از احکام ظاهری، قضیه حقیقیه و خارجیه در احکام»، اختصاص دارد.
وی در ادامه افزود: فصل سوم و چهارم نیز به «اثبات صغرای دلیل شرعی: وسائل اثبات وجدانی، تواتر، اجماع، شهرت؛ وسائل اثبات تعبدی در مرحله اول به: اثبات اصل حجیت خبر، دلالت کتاب بر حجیت خبر، دلالت سنت بر حجیت خبر، دلالت عقل بر حجیت خبر و در مرحله دوم به: در تعیین محدوده حجیت اخبار؛ می‌پردازد.
حجتالاسلام خسروی سپس به فرایند و ابعاد تحقیق خود پرداخت: «تصحیح اصلاح متن: تصحیح عبارات و رسم‌الخط، تکمیل علائم، تصحیح پاراگراف‌بندی؛ تیترگذاری: تیترگذاری اضافه در کروشه». «استناد و تخریج آیات و روایات: سوره و شماره آیه، احیاناً ذکر کامل آیه، ذکر کامل روایت». «تخریج اقوال: اعم از مذکور یا غیرمذکور، قائل و آدرس قول، عبارت محل استشهاد». «توضیح مبانی مصنف: توضیح مفاهیم و مبادی نظر ایشان در کتب درسی وی، و نظریه نهایی مصنف در تقریرات و ایرادات شهید صدر به برخی مبانی که عمدتاً از بحوث آیت‌الله هاشمی استفاده شده است». «گزارش سایر مبانی: طرح و مقایسه رأی مصنف با آرای فحول اصولی مکتب شیخ انصاری و ایرادات وارد شده بر بعضی از بزرگان و ردّ برخی از ایرادات توسط شهید صدر».
پیشینه تحقیق:
وی همچنین از پیشینه تحقیق خود نام برد و ابراز داشت: «الحلقه الثالثه فى اسلوبها الثانى» تألیف آیت‌الله شیخ باقر ایروانى از شاگردان شهید است که در چهار جلد تهیّه شده و شرح نسبتاً مبسوط حلقه سوم از حلقات شهید صدر پرداخته است. «شرح الحلقه الثالثه»، اثر سیدکمال حیدرى است که به شرح بسیار مفصل حلقه سوم از کتاب «الدروس» شهید محمد باقر صدر، در ۱۴ جلد (۵ جلد شرح دلیل شرعی، و ۳ جلد شرح دلیل عقلی و ۶ جلد شرح اصول عملیه و تعارض ادله) پرداخته است. «تحقیق الحلقه الثالثه»، تعلیقات و تحقیقاتى است از على اکبر حائرى از شاگردان فاضل شهید صدر که تحقیق و توضیحى به صورت پاورقی بر حلقه سوم از کتاب «دروس فى علم الاصول» اثر سید محمدباقر صدر به زبان عربى است. این تعلیق، در یک جلد به صورت ناقص و تا ابتدای الدلیل العقلی منتشر شده است. «شرح الحلقه الثالثه» در ۶ جلد، تألیف حجتالاسلام والمسلمین محمد فیاض، شرحى عربى بر جلد سوم کتاب «حلقات فى علم الاصول» مرحوم شهید، سید محمدباقر صدر مىباشد.
نوآوری‌های تحقیق:
تدوین‌گر پایان‌نامه در تشریح سه نوآوری پژوهش خود گفت: اول: مقایسه مبانی شهید صدر با مبانی سایر علمای اصولی با ذکر مبانی سایر اصولیان، در ذیل مباحث می‌باشد که در نتیجه با استفاده از کتاب دروس فی علم الاصول الحلقه الثالثه، با نظر و آرای دیگر علماء نیز آشنا شده؛ دوم: ابداعات شهید صدر در علم اصول با کار مقایسه‌ای مشخص می‌شود؛ سوم: با ذکر کردن نظر نهایی مصنف آمادگی بیشتر برای درک عمیق از مبانی اصولی و احیاناً حضور موفق در درس خارج برای خوانندگان فراهم می‌گردد.
مشکلات تحقیق:
دانش‌پژوهش رشته فقه مقارن مشکلات تحقیق خود را این‌گونه ابراز داشت: ترتیب ابواب کتاب دروس فی علم الاصول با سایر کتب اصولی یکسان نیست، لذا بدست آوردن نظرات سایر اصولیان مشکل است مخصوصاً قسمت ابتدایی کتاب که مربوط به مبادی تصوریه و تصدیقیه علم اصول است و دیگر اصولیون به طور مستقل به آن نپرداختند.
حجتالاسلام خسروی ادامه داد: روش ورود و خروج شهید صدر در هر بحث، با سایر اصولیان تفاوت دارد؛ لذا بدست آوردن نظرات دیگران و تطبیق و مقایسه آن‌ها با نظرات شهید صدر مشکل است. همچنین شهید صدر در کتاب حلقه ثالثه برخی از مبانی بزرگان را در یک مبحث خاص، ذکر کرده ولی ارجاع داده نشده که این مبنا از کدام کتاب و از کجاست؟
وی تنوع آراء اصولیان و پراکندگی نظرات برخی از ایشان در یک یا چند کتاب و تقریر که بدست آوردن آن و همچنین، نبود قانون و قاعده‌ای برای تدوین پایان نامه عربی را از دیگر مشکلات تحقیق خود دانست.
محاسن تحقیق:
تدوین‌گر پایان‌نامه عنوان بندی مطالب درس بر اساس تغییر بحث در کلام مصنف شهید را از محاسن تحقیق خواند و تاکید کرد: در این تحقیق سعی شده از همه آثاری که از آن عالم فقید شهید صدر به جای مانده استفاده کرد و تنها به کتب مشهور اکتفاء نشده اگر چه منبع اصلی و اولی همان اثر مشهور اصولی بوده است.
در ادامه جلسه، اساتید ناقد حاضر حجج‌اسلام سیدمحسن حسینی‌فقیه و مرتضی نوروزی به نکاتی چون عدم رعایت نکات ادبی در متن از جمله مطابقت در معرفه و نکره، مذکر و مؤنث، منصرف و غیر منصرف. عدم جمع‌بندی اشتراکات اقول و وجه تمایز آن‌ها؛ اشکال در پیشینه تحقیق، نبود علت استفاده از برخی آراء اهل‌سنت، لزوم ارجاعات به کتب اصلی و منبع اولیه، یکسان نبودن ارجاع به پاورقی، اشکالاتی در عناوین و تیترها و همچنین نکاتی درباره محتوای اثر پرداختند.
ارزیابی تحقیق:
در پایان جلسه، اساتید با جمع بندی مباحث، پایان‌نامه «گزارش آراء اصولیان معاصر در مبادی علم اصول و اثبات صغرای دلیل شرعی بر اساس الحلقه الثالثه» را، با نمره ۱۸/۶۲ خوب ارزیابی کردند.
قابل ذکر است، استاد راهنما این پایان‌نامه حجتالاسلام والمسلمین مجتبی الهی‌خراسانی، استاد مشاور حجتالاسلام والمسلمین مرتضی اسکندری و نیز حج‌اسلام والمسلمین مرتضی نوروزی و سیدمحسن حسینی فقیه به عنوان استاد ناقد پایان‌نامه بودند.
