بررسی دانش فقه بدون در نظر آوردن تاریخ تحولات آن‌که همسو با تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رخ می‌دهد، امکان پذیر نیست. با این همه نگاه تاریخی به فقه و فقاهت در میان دانش پژوهان چنان که شاید و باید مورد توجه نبوده است، در حالی که پژوهشگران غربی سال‌هاست به این مقوله توجه کرده‌اند.
شبکه اجتهاد: دانش فقه بدون شک غنی‌ترین، فربه‌ترین و مهم‌ترین معرفت در میان معارف موسوم به علوم اسلامی است که از آغاز تا به امروز جایگاهی مرکزی در حوزه‌های علمیه و مدارس و مکاتب سنتی داشته است.
فقه با زندگی روزمره اجتماعی و فردی مسلمانان ارتباط دارد و همه مومنان تا آنجا که به دین و دیانت اهمیت می‌دهند، ناگزیر با آن سر و کار دارند. نگاهی به جایگاه این دانش اساسی در نظام حوزه‌های سنتی بر این تاکید صحه می‌گذارد.
فقیهان عالمانی نیستند که تنها در حجره‌های خود به کار علم اندوزی و نظریه‌پردازی بپردازند، ایشان محل رجوع مسلمانان هستند و مومنان ناگزیر برای حفظ دیانت خود به ایشان مراجعه می‌کنند و در ریز و درشت زندگی از ایشان مدد می‌جویند و حکم دینی در مسائل مستحدثه خود می‌جویند. همین ویژگی سبب می‌شود که فقه و فقاهت ساختاری متصلب و یکدست نداشته باشد و در طول تاریخ متناسب با شرایط زمان و مکان حیاتی پویا و زنده داشته باشد.
از این حیث بررسی دانش فقه بدون در نظر آوردن تاریخ تحولات آن‌که همسو با تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رخ می‌دهد، امکان پذیر نیست. با این همه نگاه تاریخی به فقه و فقاهت در میان دانش پژوهان ایرانی چنان که شاید و باید مورد توجه نبوده است، در حالی که پژوهشگران غربی سال‌هاست به این مقوله توجه کرده‌اند و آثاری در این زمینه نگاشته‌اند که برخی از آنها به فارسی نیز ترجمه شده است.
اخیرا نشر نی نیز کتابی با عنوان تاریخ فقه اسلامی نوشته حامد خانی (فرهنگ مهروش) دانشیار گروه الهیات دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان منتشر کرده است که به سیر تحول فقه در سده‌های نخستین تاریخ اسلامی از آغاز تا شکل‌گیری مکتب اصحاب حدیث متاخر اختصاص دارد.
نویسنده کتاب به اهمیت فقه در تمدن اسلامی واقف است و می‌نویسد: «فقه در تمدن‌های نقل محور همان جایگاهی را داراست که فلسفه در تمدن‌های مبتنی بر عقل خودبنیاد.» او در این کتاب کوشیده با تاکید بر تاریخ و علم تاریخ، نگاه مورخانه به فقه داشته باشد و تحولات فقه را در آینه مسائل جامعه اسلامی بررسی کند.
او بر خلاف مستشرقانی که ریشه همه تحولات جامعه اسلامی را در اموری بیرونی و تقلید از دیگران می‌جویند، می‌کوشد نشان دهد که بسیاری از اندیشه‌های حقوقی متکامل دوره بعد ریشه در همان دیدگاه‌های کهن دارد.
نویسنده در بخش اول به بیان کلیات و روش‌شناسی بحث می‌پردازد. در فصل اول به تاریخ به مثابه علم می‌پردازد، در فصل دوم به اختلاف نظر میان مورخان توجه دارد. فصل سوم با عنوان تحریر محل نزاع، مقدماتی درباره علم فقه بیان می‌کند.
بخش دوم مروری بر تحولات حقوقی، عبادی و مناسکی جامعه عرب در آستانه ظهور اسلام نام دارد. نویسنده در فصل چهارم که نخستین فصل این بخش است، به فرهنگ و زندگی عرب پیش از اسلام می‌پردازد. فصل پنجم تحولات هویت، عقیده و فرهنگ عبادی عرب‌ها با ظهور اسلام را مد نظر دارد. فصل ششم تحولات فرهنگ و قوانین تجاری عرب‌ها در صدر اسلام را مورد بررسی قرار می‌دهد و فصل هفتم تحولات آیین دادرسی و حقوق جزا را.
بخش سوم تحول شیوه‌های صدور حکم شرعی در دوران شکل نیافتگی علم فقه نام دارد. نویسنده در فصل هشتم که فصل اول این بخش است، به قوانین اسلامی در عصر صحابه اشاره می‌کند. فصل نهم فقه در عصر تابعین را مورد بررسی قرار می‌دهد.
بخش چهارم و پایانی کتاب نیز جریان‌های فکری نیمه دوم سده دوم هجری قمری و پیدایی تدریجی فقه به مثابه یک علم را مورد بحث قرار می‌دهد. نویسنده در فصل دهم که فصل نخستین این بخش است، به ظهور اصحاب رای می‌پردازد و در فصل یازدهم اصحاب حدیث متقدم را معرفی می‌کند. فصل دوازدهم که از منظر ایرانیان بیشتر می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، به مکاتب فقه شیعی اختصاص دارد. فصل سیزدهم نیز ظهور شافعی، نظریه بیان، حدیث فرابومی و علم اصول را مطرح می‌کند. فصل چهاردهم کتاب درباره اصحاب حدیث متاخر در دوران ظهور عباسیان است.
فصل پایانی کتاب نیز با عنوان استدراک به جمع‌بندی بحث‌های مطرح شده در کتاب اختصاص دارد. کتاب می‌تواند مقدمه قابل توجه و مفیدی برای علاقه‌مندان به تاریخ فقه اسلامی، فقه اسلامی و تاریخ و تمدن اسلامی باشد.
کتاب «تاریخ فقه اسلامی» در سده‌های نخستین (از آغاز اسلام تا شکل‌گیری مکتب اصحاب حدیث متأخر) به قلم حامد خانی چاپ اول در ۴۶۰ صفحه و به قیمت ۲۸۰,۰۰۰ ﷼ از سوی نشر نی روانه بازار کتاب شده است.
