اختصاصی شبکه اجتهاد: بیست سال سابقه مدیریت بر حوزه علمیّه خراسان، حجت‌الاسلام والمسلمین اکبر فرجام را به یکی از آشناترین افراد با ساختار حوزه‌های علمیّه بدل کرده است. او یک سال است عنان ریاست حوزه خراسان را واگذار کرده، در مورد تلاش‌های خود و مجموعه تحت مدیریتش، در عمل به منویات مقام معظم رهبری در رابطه با کم‌کردن سنوات تحصیل در حوزه‌های علمیّه و حذف مباحث کم‌فایده از متون درسی سخن گفته است. به باور وی، اگرچه تلاش‌هایی برای تغییر کتب آموزشی و بهینه‌سازی سنوات تحصیلی انجام شده، امّا در عمل می‌توان گفت توصیه‌های رهبری در رابطه با تحوّل در حوزه‌های علمیّه، مورد بی‌توجهی واقع‌ شده است.

اجتهاد: نظر مقام معظم رهبری در مورد بایسته‌های کتب درسی و آموزشی در حوزه علمیه چیست؟

فرجام: مقام معظم رهبری در سفرهایشان به قم و مشهد در جمع علما به‌کرات مواردی را مطرح فرمودند. یک مورد آن، کمشدن طول دوره آموزشی است تا طلبه این تعداد سنوات در سطح معطل نشود. نکته‌ای که ایشان در مورد متون آموزشی و درسی مطرح فرمودند این است که مباحث کم‌فایده‌ای که در مسیر اجتهاد وجود دارد باید حذف شوند. قبل از انقلاب هم ایشان در حوزه علمیّه مشهد «الرسائل‌ الجدیده» آقای مشکینی را تدریس می‌فرمودند؛ زیرا در رسایل مرحوم شیخ بحث‌های طولانی و مفصّلی مطرح‌ شده است که همیشه مورد نیاز نیست.

بنابراین با این نگاه مقام معظم رهبری، فضای حوزه علمیّه مخصوصاً در سطح تصمیم‌ گیرندگان و مدرسین و مراجع باید آمادگی ایجاد تغییرات را داشته باشد.

اجتهاد: تحوّلی که مقام معظم رهبری در نظر دارند به چه معناست؟ تدوین متون جدید یا پالایش کتبی که در اختیار داریم؟

فرجام: به نظر می‌رسد که بخش عمده آن پالایش متون موجود است؛ زیرا بحث‌های کم‌ثمر به‌خصوص در علم اصول به‌وفور دیده می‌شود. البته در حوزه فقه، با توجه به نیازهای زمان و مسائل نوپیدا، ایجاد تحوّل به معنی پرداختن به مسائل مورد نیاز و جدید جامعه است تا بتوانیم پاسخگوی نظام دینی باشیم، ولی در علم اصول برخلاف فقه، پالایش متون موجود روش بهتری است. به‌طور مثال؛ بحث پرطول و تفصیل مشتقرا در نظر بگیرید. آیا واقعاً مورد نیاز است که در اصول با این تفصیل خوانده شود؟ یا بعضی از مباحث دیگر مثل حقیقت شرعیه یا مقدمه واجب که نتیجه عملی زیادی ندارد. در این موارد، پالایش اولویت نخست است. البته در روش‌ها هم می‌توان تغییر و تحوّل ایجاد کرد؛ مانند کاری که شهید صدر (رحمت‌الله‌علیه) در حلقات انجام دادند.

اجتهاد: چرا مقام معظم رهبری تأکید بر تحوّل دارند؟ علّت در ضعف کتب موجود است یا آینده حوزه در خطر است؟

فرجام: مقام معظم رهبری (دامت‌برکاته) فرمودند تحوّل لازمه یک موجود زنده بوده و ایستایی و توقّف به معنای مرگ است. تحوّلی هم که ایشان مطرح فرمودند به نظر من صرفاً تحوّل در متون آموزشی نیست، بلکه مراد  ایشان، تحوّل کاملی است که یک بخش از آن، به متون برمی‌گردد. اگر بخواهیم در عرصه آموزش تحوّل ایجاد کنیم؛ باید در سه قسمت متون، سرفصل دروس و روش‌ها انجام شود. ابزار انجام آن نیز استفاده از فضاهای مجازی یا وسایل کمک‌ آموزشی است.

البته باید در نظر داشت که تحوّل در حوزه علمیّه نه‌ تنها در بعد آموزشی، بلکه در بعد بینشی نیز باید صورت گیرد. من می‌خواهم عرض کنم که تحوّلی که ایشان مطرح فرمودند، باید در قالب یک بسته جامع لحاظ شود؛ در سه بخش آموزش، روش‌ها و توجّه به نیازهای زمانه و ضرورت‌های موجود.

اجتهاد: تحوّل مدنظر، در کتب آموزشی است یا در اصل دانش؟

فرجام: در هر حال اگر بخواهیم در کتب درسی تحوّل ایجاد کنیم، باید در چینش بحث‌ها، اولویت‌بندی مباحث و در روش ارائه دروس بازنگری جدی‌ای انجام شود؛ زیرا مشکل حوزه فقط حشو و زوائد متون درسی نیست، بلکه روش‌های تدریس نیز باید مورد تجدید نظر قرار گیرد. می‌توان با استفاده از امکانات و وسایل پیشرفته در انتقال مفاهیم، تحوّل مورد نظر در روش تدریس را ایجادکرد.

اجتهاد: به نظر حضرت‌عالی، کتب درسی موجود، توانایی نظام‌سازی و پاسخ به نیازهای فقه حکومتی را دارد؟

فرجام: همان‌طور که قبلاً اشاره کردم برای اینکه در عرصه فقه و فقاهت پاسخگوی یک نظام دینی باشیم، باید در عرصه اقتصاد، سیاست و مانند آن، حرفی برای گفتن داشته باشیم و باید روش آموزش را با توجّه به این نیاز طراحی کنیم.

اجتهاد: در طول مدیریت حضرت‌عالی، چه تلاش‌هایی برای چابک‌سازی علوم حوزوی صورت گرفت؟

فرجام: برای پاسخ‌گویی کامل به پرسش شما باید بررسی دقیق و آماری انجام شود؛ اما در حدّی که اکنون حضور ذهن دارم، به‌عنوان بخشی از این تلاش‌ها، متون جدیدی را وارد حوزه درسی طلاب کردیم. قسمتی از دروس را به‌عنوان متون اختیاری و انتخابی قرار دادیم، یعنی مواد درسی را لزوماً در متون رایج محدود نکردیم. مثلاً در مراحل اوّلیّه تدریس اصول، کتاب الموجز و بخش بعدی آن کتاب الوسیط (نوشته آیت‌الله سبحانی) وارد حوزه درسی طلاب شد.

اجتهاد: یکی از مشکلاتی که حاکم بر حوزه علمیه است، طولانی بودن سنوات تحصیلی است. در حال حاضر، یک طلبه برای رسیدن به درس خارج مسیر بسیار طولانی را در پیش رو دارد. ابتدا در سن ۱۸ سالگیپس از کسب دیپلم وارد حوزه می‌شود و تا سن ۲۸ سالگی (که الآن در قم، ۳۰ سال شده است)به درس خواندن ادامه می‌دهد. خیلی از طلاب خسته شده و حوزه را رها می‌کنند و آن‌هایی که می‌مانند دچار مشکلات مالی می‌شوند و نیازهای مالی‌شان باعث می‌شود به اشتغالات غیرحوزوی بپردازند، این برنامه درسی و متون موجود، هنجارها و پیامدهای این‌چنینی را در پی داشته است. شما این آفت‌ها را تصدیق می‌کنید؟

فرجام: نه، اصلاً. زمانی‌ که من مسؤولیت داشتم، این سه پایه آموزشی انعطاف‌پذیر بود و طلاب با استعداد می‌توانستند آن را در مدت ده سال بگذرانند. بنابراین دوره سطح به‌طور متوسط ده سال بود، ولی گاهی در ۸ سال طی می‌شد.

البته زمان رسمی آن ۹ سال بود که یک سال هم برای پایان‌نامه نویسی در نظر گرفته بودند. ولی به هر حال، اختصاص ۱۲ سال برای دوره سطح قطعاً زمان زیادی است.

به‌عنوان طلبه‌ای که در مشهد تحصیل کرده‌ام، معتقدم باید از فرصت‌ها استفاده کرد. ما در مشهد ۱۸۰ جلسه درسی را برای یک سال تحصیلی طراحی کردیم که خوشبختانه الآن هم اجرا می‌شود.

اجتهاد: در راستای منویات رهبری نسبت به چابک‌سازی حوزه علمیه، به نظر می‌رسد نیازی نیست برای اصول‌فقه چهار کتاب و برای نحو نیز چهار کتاب تدریس شود و در درس خارج اصول باز از ابتدا دوباره بحث شود، بلکه این‌ها ابزار فقه هستند و با یک‌بار تدریس نیاز به آموزش ابزار تمام می‌شود وحتّی می‌توان ۹ سالی که شما می‌فرمایید را به ۴ یا ۵ سال کاهش داد. این نکته را صحیح می‌دانید؟

فرجام: این مورد باید کارشناسی شود. به‌عنوان یک نظر، بنده معتقدم که ما در «الموجز» یا در «اصول‌مظفر» در حقیقت داریم اصول مقدماتی را به طلبه آموزش می‌دهیم. نمی‌توانیم مباحث تخصصی را بدون این‌که طلبه آشنایی‌های اولیه را داشته باشد، تدریس کنیم. بنابراین بهتر است مباحث زائد آن دو سه کتاب اصول حذف بشود و طلبه اصول مقدماتی و اصول متوسطه و اصول به قول امروزی‌ها، پیشرفته را بگذراند؛ زیرا طبیعی است که اگر طلبه‌ای قبلاً با مباحث اصول مقدماتی آشنا نباشد، نمی‌تواند کتابی مثل کفایه مرحوم آخوند را در مرحله آخر سطح بخواند. همان‌طور که یک طلبه تا زمانی‌ که کتاب نیمه استدلالی لمعه را نیاموزد نمی‌تواند مکاسب را با آن دقّت‌های مرحوم شیخ متوجّه بشود و به عمق بحث‌ها برسد.

اجتهاد: برای این‌که حوزه علمیه بتواند به خواسته رهبری، نسبت به چابک‌سازی حوزه علمیّه برسد، چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟

فرجام: به نظر من متخصصین و کارشناسان زبده حوزه باید متون موجود را مجدّدأ بررسی کنند. قسمتی را که قابل اصلاح است پیرایش کنند و در غیر این‌صورت، اقدام به تدوین متون جدید نمایند. سپس نتایج را خدمت آقایان مراجع و مقام معظم رهبری ارائه دهند.

اجتهاد: می‌فرمایید قبل از این‌که حوزه بخواهد متحوّل بشود باید این لزوم تحوّل را مراجع عظام ما بپذیرند که تحوّل اتفاق بیفتد؟

فرجام: البته به نظر من ابتدا باید کارشناسی لازم انجام شود و سپس نتایج ارائه شود تا بتوان مراجع عظام را اقناع کرد. بعضی از مراجع بزرگوارمان، همین الآن نیز آمادگی پذیرش تحوّل را دارند. مثل حضرت آیت‌الله سبحانی (حفظه‌الله) که دوره خارج اصول ایشان، کوتاه‌ترین دوره خارج اصول در قم است. کتاب‌هایی هم که ایشان تدوین فرمودند، خیلی مختصر و گزینش‌ شده است. البته نواقص و اشکالاتی هم دارد. به نظر من اساتیدی که دوره‌ها را تدریس می‌کنند، یک بسته کارشناسی شده به آقایان مراجع ارائه کنند. اگر بزرگان حوزه در رده مراجع قانع بشوند و بپذیرند، به نظر من تحوّل امکان‌پذیر است. در غیر این‌ صورت، مشکل خواهد بود.