استاد و محقق حوزه علمیه با بیان اینکه در مدرنیته نظام‌سازی می‌شود، ولی شهید صدر معتقد به نظام‌یابی از نصوص دینی است، تصریح کرد: برخی می‌گویند که شهید صدر از نظام سخن نگفته‌اند یا با ذوق‌زدگی با اشاره به منطقهالفراغ او را متهم به سکولاریسم می‌کنند، در حالی که ایشان ولایت منطقه فراغ را به ولی امر و نه شهروندان واگذار می‌کنند.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین ملک‌زاده، استاد و محقق حوزه علمیه، در نشست علمی «نظام‌سازی یا نظام‌یابی» که پنجم بهمن‌ماه در قم برگزار شد، با بیان اینکه شهید صدر از طلایه‌داران فقه نظام در عصر معاصر بود، گفت: تفکرات وی پیشروان حوزه‌های علمیه نه تنها در میان شیعه، بلکه در میان همه اندیشمندان جهان اسلام است. در حوزه‌های علمیه شیعه هر کسی که بخواهد وارد عرصه‌های تازه پیش روی مجتهدان و حوزه‌ها شود نمی‌تواند خود را بی‌نیاز از اندیشه، آراء و تألیفات شهید صدر بداند، ولو اینکه دیدگاهش با ایشان همراه نباشد.

نظریه‌سازی عام صدر در جهان اسلام

وی افزود: صدر با تألیف «اقتصادنا» فصل تازه‌ای از تحقیقات اسلامی به روی محققان دینی باز کردند؛ البته اقتصادنا تجربه منحصربه‌فردی در نظریه‌پردازی در زمینه اقتصاد اسلامی است؛ وی برای اولین‌بار در میان همه فرق اسلامی توانست نظام اسلامی را کشف کند و کار مهم‌تری که انجام داد ارائه نظام‌سازی به صورت عام برای نخستین بار بود.

ملک‌زاده با بیان اینکه صدر معتقد است که پیامبر اکرم(ص) اولین نظام‌ساز در اسلام است، بیان کرد: از دید ایشان پیامبر اسلام(ص) عملاً به اجرای نظام اسلامی پرداختند و مسلمین نیز در این زیست اسلامی زندگی می‌کردند، ولی به هر حال صدر در سنین جوانی این کار بی‌نظیر را انجام دادند.

این استاد حوزه با طرح برخی نظرات که صدر اساساً کاری به نظام نداشته است، تصریح کرد: می‌گویند که شهید صدر از مکتب و مذهب اقتصادی صحبت کرده و نه نظام و شما برخی موضوعات را به وی تحمیل می‌کنید؛ صدر در مقدمه «فلسفتنا» ذیل المسئله الاجتماعیه تعبیر نظام اجتماعی را به کار برده است و آن را مشکل جهان معاصر می‌داند و نظام مناسب برای زندگی اجتماعی را مورد بحث قرار می دهد. وی در ادامه نیز از مذاهب اجتماعی نام برده و به معرفی چهار نوع نظام از جمله اسلامی و دموکراسی پرداخته است؛ یعنی از دید ایشان تعبیر مذهب و نظام یکی و بدیل است.

تعجب از سخن برخی افراد در مورد صدر

ملک‌زاده با بیان اینکه وی ده‌ها بار از تعبیر نظام در آثار خود بهره برده است، افزود: اینکه انسان می‌شنود صدر از نظام سخن نگفته مایه تعجب است و یا اینکه ممکن است ناشی از این باشد که منتقدان فلسفتنا را مطالعه نکرده‌اند؛ همانند منطقهالفراغ که برخی با ذوق‌زدگی صدر را متهم به سکولاریسم و ضدیت با ولایت فقیه می‌کنند.

وی افزود: اخیراً هم فردی در قم با استفاده از تعبیر منطقهالفراغ صدر آن را به معنای منطقه خالی از حکم مورد بهره‌برداری قرار داده است؛ در حالی که منطقه فراغ شهید صدر می‌گوید که منطقه خالی از حکم الزامی است که از زمین تا آسمان با سکولاریسم فرق دارد؛ ضمن اینکه ایشان ولایت منطقه فراغ را به ولی امر و نه شهروندان واگذار می‌کند؛ یعنی ولی فقیه متناسب با زمان، مکان و اقتضائات می‌تواند احکامی را وضع کند.

ملک‌زاده با بیان اینکه صدر در بخشی از اقتصادنا آورده است که کارکرد نظام اجتماعی این است که این نظام متکفل سامان‌دهی به زندگی اجتماعی است، گفت: همچنین بیان می‌کند که نظام اجتماعی موظف است که زندگی و حیات بشر را تنظیم کند؛ تنظیمی که ضامن پاسخگویی به نیازهای مختلف انسان باشد.

حرکت از روبنا به زیربنا

این محقق و استاد حوزه با طرح این سؤال که صدر قائل به کشف و یافت نظام است و یا نظام سازی؟ ادامه داد: صدر در اقتصادنا از تعبیر نظام‌یابی و استکشاف اسم برده است و خلاصه روش شهید حرکت از روبنا به زیربناست؛ وی مهم‌ترین منبع روبنایی را احکام فقهی می‌داند و تعبیر کرده که پایه نظام اسلامی احکام شریعت است؛ یعنی ابتدا فتاوا و انظار فقیهان را به میزانی که لازم است جمع‌آوری کرده و از جمع‌بندی می‌توانیم قواعد عام نظام اقتصادی، حقوقی و … را به دست آوریم. این روبنا ما را به زیربنای نظامات می‌برد.

ملک‌زاده با اشاره به بیان شهید صدر که اگر فقیه نتواند نظام را با فتاوای خود به دست آورد باید سراغ فتاوای دیگر برود، ادامه داد: البته این فتاوا باید طوری منسجم و مرتبط باشند که تصویری روشن و سازگار به ما بدهد. این مسئله منجر به کشف نظام می‌شود و خود وی نیز از آراء و فتاوای علمای شیعه و اهل سنت بهره برده است؛ البته مشکل حجیت در اینجا مطرح می‌شود که البته پیشنهاداتی در این مسئله از سوی بنده و دیگران عنوان شده است.

وی با بیان اینکه شهیدصدر راه بزرگی فراروی اندیشمندان اسلامی باز کرده است، گفت: ما از روش ایشان بهره برده و نقاط ضعف این نظریه را تکمیل می‌کنیم تا به نتیجه مطلوب برسیم. شهید صدر در بخشی از اقتصادنا با بیان اینکه اقتصاد اسلامی جزئی از یک کل است، تأکید می‌کند که باید این کل با ابعاد دیگر هماهنگ باشد؛ ضمن اینکه در مجموعه این کل مثلاً اقتصاد هم انسجام و هماهنگی وجود داشته باشد.

تناقض در احکام وجود ندارد

وی افزود: برخی بیان می‌کنند که شما، طرفداران فقه نظام، می‌گویید که احکام با هم مرتبط است؛ یعنی احکام نماز صبح با احکام ازدواج مرتبط است، ولی این‌ها چه ربطی به هم دارند؟ چه کسی این حرف را زده که شما به آن استناد می‌کنید. می‌گوییم نمی‌شود که اسلام در جایی حرفی بزند که با حرف دیگری ناسازگار باشد؛ البته در مقام امتثال تناقض جای خود را دارد، ولی تهافت و تناقض در مجموعه احکام اسلامی وجود ندارد.

این استاد و پژوهشگر حوزه علمیه ادامه داد: شهید صدر جایی که بر جنبه ثابت فرامکانی و فرازمانی نظام تأکید کرده به مکتب نزدیکتر شده است، ولی جایی که می‌خواهد به عناصر متغیر بپردازد بیشتر از تعبیر نظام استفاده کرده است. ایشان معتقد است که مذهب اقتصادی جامعه روشی است که جامعه تبعیت از آن را در حل مشکلات عملی خود ترجیح می‌دهد؛ در حقیقت مکتب صرفاً بیان عقاید و دیدگاه‌های کلی نیست و قرار است وارد عینیت جامعه شود و به حل مشکلات بپردازد.

حجیت؛ پاشنه آشیل نظریه صدر

ملک‌زاده تصریح کرد: یکی از پاشنه‌های آشیل در نقاط ضعف صدر در جایی است که وی تقابل علم اقتصاد و مکتب اقتصادی را مورد توجه قرار داده است؛ نگاهش به علم صددرصدی، یقینی و پوزتیویستی  است و دانش (science) را در نظر گرفته و خیلی مورد توجه قرار می‌دهد. در حالی که در پست‌مدرنیسم ثوابتی در علم نداریم. وی فارغ میان علم و مکتب را عدالت اجتماعی و امری اخلاقی می‌داند؛ لذا عدالت مفهومی غیرعلمی و فرامادی است.

این استاد و محقق حوزه علمیه در تبیین تفاوت میان دیدگاه صدر و آنچه در مدرنیته مرسوم است، گفت: تفاوت این است که آنان ابداع و ساختن دارند، ولی ما نظامات را از مبانی و منبع دینی کشف می‌کنیم؛ وقتی از نظام‌سازی سخن می‌گوییم، یعنی سراغ منابع دینی می‌رویم و اصول کلی را استخراج و در جایی که دین دست ما را برای استفاده از عقل و تجارب بشری باز گذاشته است بهره‌برداری و نظام‌سازی می‌کنیم.

ملک‌زاده با بیان اینکه فقیه مخترع و سازنده فتوا نیست، بلکه کاشف حکم است، اظهار کرد: اگر بخواهیم عملاً به نظام‌سازی فقهی بپردازیم، باید با لجنه و گروهی از علما و فقها کار را به پیش ببریم، وگرنه این کار با یک فرد انجام نمی‌شود؛ این کار عظیم و در حد افتاء معمولی نیست و مجموعه مجتهدان قوی، مسلط و زمان‌شناس باید کنار هم بنشینند و آن را به نتیجه برسانند، وگرنه صرف نوشتن رساله عملیه معمولیه کفایت نمی‌کند. حتی شخص ولی‌فقیه هم نمی‌تواند مجموعه نظامات و جزئیات آن را به علت محدودیت‌ها طراحی و اجرا کند.

صدر قائل به نظام نقلی اخباری‌مسلک نیست

این استاد حوزه با بیان اینکه صدر با وجود اینکه شاگرد آیت‌الله خوئی بود، ولی دیدگاه‌های متفاوتی هم داشت و اختلاف‌نظر داشتند، اظهار کرد: صدر قائل به نظام نقلی اخباری‌مسلک نیست، بلکه معتقد است که عناصر ثابت و روبنایی را از منابع و نصوص به دست می‌آوریم. در منطقهالفراغ هم نمی‌توانیم در احکام الزامیه دست ببریم؛ مواردی مانند تحجیر بیابان‌ها که در گذشته مالکیت ایجاد می‌کرد، ولی اکنون این مباح را ولی فقیه حرام اعلام می‌کند، زیرا اگر مباح باشد با امکانات وسیع صنعتی یک فرد می‌تواند همه بیابان‌های یک کشور را برای خود سنگ‌چین کند و مالک آن شود.

ملک‌زاده ادامه داد: یکی از راه‌حل‌ها برای حل مشکل حجیت در بحث نظام شهید صدر استفاده از استقراء است؛ وی در معالم‌الجدیده تصریح بر استقراء در نظام‌سازی دارد؛ البته در اقتصادنا بر آن تصریح نکرده است.

وی با بیان اینکه برخی می‌گویند که طراحی نظام چیزی نیست که ما آن را بلد باشیم و غربی‌ها باید به ما یاد بدهند، اظهار کرد: برخی می‌گویند که نظام اقتصاد اسلامی نداریم و باید از بلژیک بگیریم؛ در حالی که دیدگاه‌های صدر ثابت کرد که این کار شدنی است. یکی از مبادی روشی نظام‌سازی اسلامی نگاه شبکه‌ای و منظومه‌ای محسوب می‌شود. ایکنا