شبکه اجتهاد: پیامبر خاتم، را پیامبر اخلاق و مهر و رحمت می‌دانیم، او نیز محبت و رافت را ابزاری برای دعوت به شریعت اسلام مورد استفاده قرار داد. چنانچه هنوز هم وقتی از خصایص نبی (ص) سخن به میان می‌آید، دلهای مظلومان می‌لرزد و اشک بر گونه ترک خورده عدالت می‌غلطد. علامه سید جعفر مرتضی عاملی در این ارتباط می‌گوید: این ویژگی هر انسانی است که نسبت به محبت خالصانه و رأفت پدرانه یک سرپرست کرنش نشان می‌دهد پیامبر (ص) با استفاده از خصلت و خلق نیکوی خویش، آنچه را در لوای دستورهای الهی مدنظر داشتند، به دیگران منتقل نمودند و آن مسایل و مطالب در ذهن مخاطبان ثبت و تثبیت شد مگر آنهایی که دل‌هایی بیمار داشتند.

دستاوردهای جامعه مدنی نبوی

گام اول را پیامبر خاتم در ساختن جامعه مدنی نبوی برداشت و فرهنگ و تمدنی متعالی را پی ریزی نمود و بشر گرفتار در منجلاب انحراف‌های اعتقادی و اخلاقی را بر گرد تمدنی نوپا اما متعالی گرد هم آورد اما بی گمان برای گسترش آنچه رسول اعظم (ص) در برنامه هدایتی خویش گنجانده بود باید از ابزار قدرت برای پیشبرد اهداف خود بهره می‌جست بنابراین در ماجرای هجرت از مکه به مدینه گام دوم را برای استقرار حکومت اسلامی درمدینه النبی برداشت و اولین حکومت را در جهان اسلام پایه گذاری کرد.

علامه سید جعفر مرتضی، در این رابطه معتقد است: هجرت پیامبر (ص) اساسی ترین اقدام در جهت شکل گیری امت اسلام و شکل گیری حکومت اسلامی است، اما قبل از پرداختن به دستاوردهای مدنی این اقدام مهم پیامبر (ص) باید نگاهی به گذشته داشته باشیم.

رسول خدا (ص) و اصحابش در مدت ۱۳ سال اقامت در مکه، از سخت ترین شکنجه‌های کفار مکه بی نصیب نماندند و ماندن ایشان در مکه،دیگر فایده‌ای نداشت و نتیجه‌ای که باید،گرفته شده بود و حتی چه بسا ماندن ایشان اثرهای منفی و نامطلوبی در برداشت؛ بنابراین هجرت از مکه و استقرار در مکانی دیگر برای حفظ دستاوردهای تبلیغ رسالت پیامبر (ص) لازم بود تا بتوانند در پوشش آن هجرت، آغازگر حرکتی جدید در راه اسلام باشند. نتیجه دیگری که هجرت به مدینه برای مسلمانان در برداشت، ایجاد احساس امنیت روانی در بین مسلمانان بود و این احساس خوشایند زمینه برنامه ریزی و طراحی جامعه اسلامی را برای ایشان فراهم ساخت.

پایه ریزی یک «تمدن جهانی» با وجود فشارهای روحی امکان پذیر نبود و هجرت به مدینه، این زمینه راایجاد کرد. دستاورد دیگر هجرت پیامبر (ص) به مدینه، طرح ریزی یک جامعه مدنی بر اساس یک طرح الهی یعنی دین بود. اختلاف‌ها و سلیقه‌های قبیله ای، بزرگترین مشکل آن زمان بود که پیامبر (ص) باید آن را رفع می‌کردند، تا بتوانند امت اسلام را پایه ریزی کنند. زندگی در مدینه، برای مسلمانان این فرصت را به وجود آورد تا درباره نحوه ارتباطات، تجارت، مسایل نظامی و… به یک نظام مندی جامع دست یابند، که این امر به انسجام درونی امت اسلام کمک بسیاری می‌کرد.

وی می‌افزاید: از طرف دیگر، قبایل غیر مسلمان اطراف مدینه هم خواستار عقد پیمان با پیامبر (ص) و امت اسلام بودند. لذا ما علاوه براتحاد در درون مرزهای اسلام، شاهد روابط دوراز تشنج با بیرون مرزهای اسلام هم هستیم که این خود امنیت و آسایش فراوانی برای جامعه اسلامی آن روز فراهم می‌ساخت. شکل گیری یک جامعه و پایه ریزی تمدنی که باید حصر زمان و مکان را بشکند و هویت و ماهیتی جهانی یابد، مستلزم رفع اختلاف‌های درونی بود؛ لذا پیامبر (ص) در اولین اقدام‌های خود اختلاف‌های بین یاران خود اعم از انصار و مهاجر (یعنی دو قبیله اوس و خزرج) را بر طرف می‌کردند، لذا ایشان در ابتکاری ماندگار، مسأله عقد اخوت بین آنان را مطرح ساختند. برای ساختن یک جامعه باید حذف موانع پرداخته می‌شد که اولین و موثرترین گام در این مسیر، رفع اختلاف‌های موجود بود.

بالاتر از عدالت

این اندیشمند شیعی در ادامه تصریح می‌کند؛ یکی از اصولی که در حکومت پیامبر مورد توجه قرار گرفت اصل حاکمیت حق و عدالت است. پیامبر در سیره سیاسی خویش ثابت کرد که برای خروج از بسیاری خط قرمزها، نیازمند رعایت حق و پذیرش حاکمیت عدالت در روابط فردی و اجتماعی هستیم.

وی ادامه می‌دهد: حاکمیت حق در مقام نظر و تئوری قابل قبول است، اما در مقام عمل گاهی اوقات با مشکلاتی مواجه می‌شود. اسلام، خواهان تعالی انسان‌ها در همه مراتب است. پذیرش حق و تن دادن به عدل یکی از مراتبی است که مسلمان باید طی کند،اما عدالت همیشه مطلوب شریعت ما نیست؛ گاهی اوقات مطلوب بالاتر از عدل و حق است.

مثلاً زمانی که مساله جهاد و دفاع از مسلمانان و مرزهای اسلامی مطرح است آن چیزی که حاکمیت دارد، عدالت و حق نیست بلکه مرتبه‌ای بالاتر از آن باید در نظر گرفته شود، که اگر غیر از این باشد، جهاد و دفاع در مراحل اولیه متوقف می‌شود؛ زیرا شخص می‌گوید: چرا من کشته شوم و دیگری نه؟ خداوند هم درآیه شریفه می‌فرماید: «مومنان کسانی هستند که از جان خودشان گذشتند.» و گذشتن از جان امری فراتر از تن دادن و پذیرش حق و عدالت است. آنچه در تفسیر این آیه تجلی پیدا می‌کند، «ایثار» است. این همان اصلی است که پیامبر (ص) در پیمان برادری، به دنبال آن بودند. وقتی جامعه‌ای به این مرحله برسد که افراد برای حفظ اصول و مبانی دین،ایثار علی النفس داشته باشند، عدالت معنا ندارد، اسلام حق و عدالت را کد عبور از مرزهای خطر گذاشته و ایثار را درجه تعالی انسان‌ها.

مدیریت نوین در عصر کهن

وی با اشاره به شیوه‌های مدیریتی پیامبر در مدینه اظهار می‌دارد: ایجاد امنیت در همه ابعاد آن، اصل مهمی است که پیامبر (ص) در برنامه ریزیهایشان به آن توجه وافر دارند. مسأله دیگر، نظام مند ساختن اصول حاکم بر جامعه است؛ یعنی تشکیل یک جامعه قانونمند،منظم و منسجم که بی نظمی و پراکندگی و تداخل امور در آن وجود ندارد و یا به حداقل رسیده است. پیامبر (ص) برای تحقق این امر به اقدام‌های مهمی دست زدند که قابل توجه است و نشان از تدبیر در رهبری از ناحیه ایشان است.

توجه ایشان به مساله اقتصاد و تجارت قابل تأمل است، زیرا اقتصاد بدنه اجرایی هر جامعه و حکومت است. تشکیل کاروان‌های تجاری، نمونه‌ای از این ادعاست. پیامبر اعظم (ص) حتی در حکومت خویش به مسأله حفظ محیط زیست توجه دارند، به گونه‌ای که در تاریخ آمده است، به پیامبر (ص) خبر رسید عده‌ای ر منطقه‌ای به شکار پرندگان دست زده‌اند و ممکن است ازتعداد آنها کم شود، و ایشان دستور به توقف شکار پرندگان آن منطقه دادند. ثبت دیوان داد و ستدهای اقتصادی، اطلاع رسانی دقیق و ثبت بیماران و اموات و قراردادن قوانین موضوعه‌ای متمدن در آن ایام است. اقدام قابل توجه دیگری که در آن روزها صورت گرفت، آمارگیری از کلیه شهروندان مسلمان و ثبت و ضبط اتفاق‌های ممکن، توسط کفیل هر جمعیتی بود. در واقع، یک سیستم اطلاعاتی دقیق و رده بندی شده، به لحاظ امنیتی هم قابل توجه است.

تأسیس «دارالافود» یا مهمان سرا، برای مهیمانان حکومتی، تعیین نویسندگان و کاتبان کلام وحی، تعیین مرکزی برای ثبت اموال مردم، در نظر گرفتن سیاست‌های زراعتی و … از اقدامهای پیامبر اعظم (ص) در مدینه و در بدو تشکیل حکومت بود. تمام آنچه درجامعه آن روز اتفاق افتاد. پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه است. در مکه کسی به فکر تشکیل حکومت نبود، و چه برسد به تعیین قانون و برنامه و ارایه طرح اینها همه از ثمرات حکومت پیامبر است. وی مبارزه با منافقین و یهودیان، رعایت حقوق اقلیت در جامعه، وجود آزادی بیان و فکر درجامعه، تعیین اساسنامه سیاست خارجی، تعیین اصول جهاد و دفاع و … را از دیگر برنامه‌های پیامبر در حکومت عنوان کرد. علامه العاملی در خاتمه با تأکید بر تاسی از سیره حکومتی پیامبر در جهان اسلام علت موفقیت نبی خاتم را تمسک به اخلاق در همه عرصه‌های زندگی عنوان کرده و می‌گوید: باید پیامبر را مظهر همه حسنات و مکارم درهمه عرصه‌ها دانست و عرصه اخلاق را بسیار فراتر از خصوصیات فردی ایشان تصور کرد، در غیر این صورت این تفکر درباره پیامبر اصل دعوت ایشان و هدف شریعت جهانی پیامبر را خدشه دار می‌سازد. دین ما دین جهانی و پیامبر ما برای همه انسان‌ها و با هدف سعادت جهانی آمده است.