همایش ملی جایگاه علامه حلی در فرهنگ و تمدن اسلامی-ایرانی به همت انجمن ایرانی تاریخ و با مساعدت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، دانشگاه شهید بهشتی، مرکز العلامه الحلی و چند مرکز علمی دیگر، در سالن حکمت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران برگزار شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، در آغاز این همایش که با استقبال فراوان فضلای حوزوی، اساتید دانشگاه و دانشجویان مواجه شد، دکتر شهرام یوسفی فر رئیس انجمن ایرانی تاریخ به بیان کلیاتی درباره‌ی طرح همایش علامه حلی پرداخت و فعالیت این همایش را سرآغازی برای توسعه پژوهش‌ها درباره این شخصیت فرزانه دانست.
در ادامه، دکتر محمد حاجی تقی دبیر علمی همایش خلاصه‌ای از نقشه‌ی راه همایش را ارائه و خاطرنشان کرد: برنامه ریزی این همایش از ابتدای سال جاری آغاز شد و تا امروز که روز برگزاری همایش در ایران است به طول انجامید. در این مدت، دبیران همایش پیگیری‌های مستمر از اساتید حوزه و دانشگاه انجام دادند که بخشی از آن‌ها مذاکره با عالمان و محققان برجسته در حوزه علمیه قم و داوری مقالات متعدد و فاخر بود که به دبیرخانه همایش ارسال گردید. وی خاطرنشان کرد این همایش مقدمه‌ای برای کنگره بین المللی سال آینده در عراق است تا همایش ایران را تکمیل کند و به آن معنای بیشتری بخشد. سپس، دکتر سعید طاووسی مسرور دبیر اجرایی همایش که مجری نشست به شمار می‌رفت، با تشکر از تشریک مساعی عتبه حسینیه و نهادهای علمی و تحقیقاتی چون دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برگزاری همایشی در ارتباط با نقش علامه در فرهنگ و تمدن اسلامی-ایرانی را ضروری و مبارک ارزیابی و آرزوی امیدواری کرد که این همایش گامی در راستای معرفی هرچه بیشتر شخصیت این عالم برجسته باشد و بخش عربی همایش را که قرار است در عراق برگزار شود ارتقا بخشد.
استناد تاریخی و اندیشه تاریخی در آثار علامه حلی
در پنل نخست این همایش که به ریاست دکتر احمد پاکتچی تشکیل شد، خود ایشان به عنوان نخستین سخنران، موضوع «استناد تاریخی و اندیشه تاریخی در آثار علامه حلی» را معرفی کرد و گفت: تلاش من بر این اساس بوده است که بر پایه کاربست الگوهای تاریخ اندیشه، جایگاه تاریخ را در نظام اندیشگانی علامه حلی واکاوی کنم.
وی در سخنرانی خود با ارائه‌ی شواهد متعددی از آثار کلامی علامه تأکید کرد: علامه حلی در آثار خویش در باب امامت خاصه که به اثبات ادله افضلیت امیرالمؤمنین (ع) می‌پردازد، به گزارش‌های تاریخی توجه ویژه‌ای داشته و حتی از نوعی تواتر تاریخی سخن می‌گوید که با تواتر مورد بحث در علم الحدیث و منطق متفاوت است. اگر گزارشی تاریخی از نظر علامه متواتر باشد، به این معناست که تمام فرق و مذاهب اسلامی در رخداد آن با هم اتّفاق نظر دارند و جای هیچ تردیدی در آن وجود ندارد.
رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری ایران خاطر نشان کرد: علامه با بیان فضائل اهل بیت (ع) و نکوهش رقبای خلافت ایشان از طریق نقدهای مبتنی بر عرف رهبران جامعه، گامی مهم در در راستای استوارسازی باورها برداشته است.
فلسفه؛ جنبه‌ای مغفول در بررسی مدرسه حله و اهمیت آن
سخنران بعدی پنل نخست دکتر محمدکاظم رحمتی بود که در سخنرانی خود با عنوان «فلسفه؛ جنبه‌ای مغفول در بررسی مدرسه حله و اهمیت آن» با تذکر این مطلب که برخی تراجم نگاران متأخر امامی که مسلک اخباری داشتند جنبه‌های فلسفی علامه حلی را گزارش نکرده اند، گفت: با توجه به نسخه‌ها و اجازاتی که از عالمان مکتب حله به دست ما رسیده است، می‌توان داوری کرد تا چه اندازه فلسفه در هر دو بُعد حکمت مشاء و اشراق برای آنان اهمیت داشته است. علامه حلی خود نزد اساتید مبرز فلسفه در زمان خود شاگردی کرد و شاگردان بسیاری تربیت کرد که برخی از آنان به شرح آرای شیخ اشراق نیز پرداختند.
تأثیرپذیری روش شناختی علامه حلی از فلاسفه
سپس، دکتر عباس میرزایی از «تأثیرپذیری روش شناختی علامه حلی از فلاسفه» سخن گفت و با دیدگاهی انتقادی نسبت به این روش ابراز داشت: همان طور که محقق حلی در اثر کلامی خود یعنی المسلک فی أصول الدین از آرای معتزله‌ای چون ابوالحسین بصری که وامدار سنت فلسفی بودند تأثیر فراوانی در ساختارها پذیرفته است، علامه حلی نیز در آثار کلامی خود اگرچه در ساختار، صورت استدلال و برخی مفاهیم از فلسفه کمک می‌گرفت، اما نتایجی کلامی از آن‌ها استنتاج می‌کرد. برای نمونه، علامه در باب معاد اگرچه به سان فلاسفه به استحاله‌ی اعاده معدوم حکم می‌کند، اما در یک نتیجه گیری غیرفلسفی، به جای اثبات معاد روحانی، معاد جسمانی را می‌پذیرد.
تاریخ تطور حقیقت انسان از هشام بن حکم تا علامه حلی
سخنران آخر این پنل دکتر حسین نعیم آبادی بود که در سخنرانی خود با عنوان «تاریخ تطور حقیقت انسان از هشام بن حکم تا علامه حلی» خاطرنشان کرد: علامه حلی مانند هشام بن حکم و برخی متکلمان سده دوم و سوم هجری به دوگانه انگاری روح و جسم و توجه به ابعاد جسمانی انسان در کنار توجه به ابعاد روحانی آن قائل بوده است.
خوانش سلبی از آرای علامه حلی در باب صفات الهی در بوته‌ی نقد
پنل دوم که به ریاست دکتر طاووسی مسرور برگزار گردید، کار خود را با سخنرانی محمدحسین کلاهی با عنوان «خوانش سلبی از آرای علامه حلی در باب صفات الهی در بوته‌ی نقد» آغاز کرد. کلاهی با اقامه چندین دلیل نشان داد اگرچه علامه در برهه‌ای از حیات علمی خود به اشتراک لفظی وجود میان خدا و مخلوقات باور داشته است، اما در ادامه به اشتراک معنوی وجود قائل شده و لذا نمی‌توان ایشان را در زمره‌ی باورمندان به الهیات سلبی دسته بندی کرد.
مساهمت علامه حلی در تطور گفتمان عصمت در امامیه
در ادامه، دکتر سید محمدهادی گرامی به موضوع «مساهمت علامه حلی در تطور گفتمان عصمت در امامیه» پرداخت و پس از بیان مقدماتی درباره الگوی تاریخ نگاری اندیشه در شناسایی قاعده‌ی تدریجیت عرضه باور اصیل دینی بیان داشت: ویژگی مهم علامه در این زمینه آن بود که استدلالات کلامی در خصوص عصمت را به لحاظ ادبیات برهانی و استدلالات قرآنی و عقلی توسعه بخشید و بر جریان‌های کلامی امامی پس از خود، از حیث شیوه‌ی استدلال‌ها تأثیر به سزایی گذاشت.
خوانش ملی گرایی ایرانی از جایگاه علامه حلی در فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی
سپس، دکتر زهیر صیامیان «خوانش ملی گرایی ایرانی از جایگاه علامه حلی در فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی» را در دستورکار خود قرار داد و گفت: علامه با مسافرت سه ساله خود به ایران و تأسیس مدرسه سیاره تلاش شگرفی در راستای ائتلاف میان ایران و اسلام پدید آورد که می‌توان بسامدهای این انگاره را تا پدیده انقلاب اسلامی ایران پی جویی کرد. پیش از آغاز برنامه بعد از ظهر، نمایشگاه نسخ خطی علامه حلی در کتابخانه ملی افتتاح شد و حضار به بازدید از نسخ خطی نفیس و کهن موجود در آن پرداختند.
بازخوانی اجازه علامه حلی به بنی زهره
در آغاز برنامه بعد از ظهر، پیام‌های آیات عظام صافی گلپایگانی و سبحانی خطاب به دست اندرکاران، مسئولان و حضار همایش قرائت شد و حجت‌الاسلام حسن طارمی راد در باب «بازخوانی اجازه علامه حلی به بنی زهره» سخنرانی کرد و نشان داد علامه در این اجازه مفصل اطلاعات مهمی از وضعیت علمی و فرهنگی مدرسه حله در زمان خود به نمایش می‌دهد.
بررسی تطبیقی نقش علامه حلی و براق بابا در صورت بندی فرهنگ شیعی ایرانیان
در پنل سوم همایش که عصر دوشنبه به ریاست دکتر حبیب الله بابایی آغاز به کار کرد، دکتر بابایی به «بررسی تطبیقی نقش علامه حلی و براق بابا در صورت بندی فرهنگ شیعی ایرانیان» پرداخت و با مقایسه میان این دو شخصیت، علامه را مؤثرترین شخصیت زمانه خود در اصلاح و تعالی فرهنگ شیعیان ایران معرفی کرد.
دیدگاه متکلمان مدرسه حله درباره آموزه بداء
در ادامه، دکتر ابراهیم نویی بیان داشت در مقاله من با عنوان «دیدگاه متکلمان مدرسه حله درباره آموزه بداء» نشان داده ام که عمده‌ی متکلمان حله بر پایه‌ی مبانی اصولی و کلامی همچون عدم حجیت اخبار آحاد در مسائل اعتقادی و توجه ویژه به عقل در استنباط معارف کلامی، آموزه بداء را مردود دانسته و روایات موجود در میراث حدیثی شیعه را که بر این آموزه دلالت دارد، موضوع می‌دانند.
وابستگی اخلاق به دین؛ رهیافتی تاریخی با تکیه بر آرای علامه حلی
سخنرانی بعدی دکتر رحیم دهقان بود که مبحث «وابستگی اخلاق به دین؛ رهیافتی تاریخی با تکیه بر آرای علامه حلی» را تبیین کرد. پس از وی، دکتر محمدرسول ایمانی خوش خو از «شبهه براهمه هند در آثار علامه حلی و منزلت عقل در تاریخ اندیشه هندویی» و برخی آثار در این مسأله همچون کتاب الزمرد ابن راوندی سخن گفت و پنل سوم با پرسش و پاسخ حاضران در جلسه به پایان رسید.
مشروعیت سلطان از دیدگاه علامه حلی
در چهارمین و آخرین پنل این همایش که به ریاست دکتر نیره دلیر برگزار شد، ابعاد دیگری از تاریخ اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی با توجه به آرا و عملکرد علامه حلی شناسایی شد. در سخنرانی اول رئیس پنل با اشاره به موضوع «مشروعیت سلطان از دیدگاه علامه حلی» گفت: مقدمه علامه حلی در برخی آثار خود که در آن‌ها به صراحت از صفاتی کم نظیر در توصیف سلطان وقت محمد خدابنده یاد می‌کند و مناسبات عمیقی با دربار ایجاد می‌کند، نشان می‌دهد وی مشروعیت حکومت او را امضا کرده است.
روش تعامل علامه حلی با اندیشمندان اهل سنت
پس از وی، دکتر حسن احمدیبان از «روش تعامل علامه حلی با اندیشمندان اهل سنت» سخن گفت و نشان داد علامه هم نزد اساتید مبرز اهل سنت شاگردی کرده و هم شاگردان سنی داشته و در عین حال با احترام به نقد آرای مذاهب عامه می‌پرداخت و از تبیین معارف وحیانی به هیچ عنوان دریغ نورزید.
روابط سیاسی-علمی علامه حلی و خواجه رشیدالدین فضل الله
سپس، سیدمحمدحسین حکیم فهرست نویس کتابخانه ملی به «روابط سیاسی-علمی علامه حلی و خواجه رشیدالدین فضل الله» پرداخت و گفت: اگرچه در ظاهر این دو شخصیت به نظر می‌رسد به خاطر اختلاف علمی و مذهبی ارتباطی با هم نداشته اند، اما خواجه و علامه جلسات علمی داشته‌‌اند و خواجه از علامه در آثار خود به نیکی یاد می‌کند و از برخی مطالب او در آثاری چون بیان الحقائق بهره می‌برد و در مقابل، علامه حتی در زمانی که به صورت حضوری با رشیدالدین مرتبط نبوده است اما از او در آثارش یاد می‌کند.
علامه حلی و مهدویت
آخرین سخنران همایش دکتر محمود مطهری نیا موضوع «علامه حلی و مهدویت» را ارائه کرد و پس از اقامه شواهدی از آثار علامه که به نوعی به موضوع امام زمان (عج) پیوند می‌خورد، کراماتی از علامه حلی و گزارش‌های منسوب به وی در تشرف محضر آن حضرت را بررسی نمود. این همایش که حدود ۸ ساعت به طول انجامید، با پرسش و پاسخ حضار در پنل چهارم و با بیانات مختصر دبیر اجرایی به کار خود پایان داد.
