اختصاصی شبکه اجتهاد: حجت الاسلام المسلمین محمدمهدی مسعودی از اساتید حوزه علمیه مشهد و رئیس دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی که به حجّ تمتع مشرّف شده بود، در این نوشتار به تحلیل اجرای این فریضه مهم الهی در سال جاری پرداخته است.

۱- ویژگی منحصر به‌فرد حجّ:

در بین عبادات، حجّ با خصوصیتی ویژه همراه است؛ یعنی علاوه بر این که انسان باید نسبت به این عمل عرفان و معرفت داشته باشد، به لحاظ زمانی و مکانی، محدود به زمان و مکان معین و خاصی است. همین‌گونه افزون بر جهات عرفان نظری، اقدام عملی، بُعد زمانی و بُعد مکانی، خصوصیت دیگری تحت عنوان «توقّف» و «وقوف» دارد. یعنی به طور خاص در بسیاری از مواقف و مشاهد حجّ، از ما خواسته شده تا وقوف کرده، حضور داشته باشیم و تأمل و تفسیر بنماییم. این خصوصیتی ویژه برای حجّ است که آن را از نوع عبادات دیگر متمایز می‌کند.

۲- برای حجّ دو مسئله بسیار حائز اهمیت است:

اول: انسان آگاهی‌های لازم و معرفت‌های موردنیاز را درک و دریافت کرده و به حجّ برود. روحانی و دیگر عوامل، تنها صورت ظاهر حجّ را تشریح و بیان می‌دارند. حجّ، باطنی دارد که احتیاج دارد انسان در خویش تأمل و تفکر کند، تزکیه کرده و سلوکی داشته باشد. منابعی را جستجو کرده و با اهل نظر صحبت کند تا با آمادگی ذهنی لازم به حجّ برود. انسان‌های دقیق و هوشمند الزاماً بایستی در برنامه زندگی‌ خویش مسئله معرفتی حجّ را تدارک دیده و آمادگی روحی روانی و ذهنی لازم را فراهم کنند.

دوم: ترجیحاً بایستی در سنّ مناسبی به حجّ مبادرت ورزید تا بهره فزون‌تری از دستاوردهای نظری و عملی حجّ برده شود. این ذهنیت که فرصت بسیار است و تا آخر عمر می‌توان به حجّ رفت، باعث خواهد ‌شد که بخشی مهمّ از زندگی که مبتنی بر حجّ می‌تواند تغییر نماید، از انسان فوت بشود. هر کدام از مواقف برای خودش فلسفه‌ای دارد: طواف، وقوف، رمی و … و اینها احتیاج دارد که توان انجام این امور و مهم‌تر از آن، دریافت پیام آنها فراهم باشد..

۳-  حجّ در قرائت شیعی و سنّی آن:

آن چه که از اهل تسنن و مجموعه نحله‌های آن مشاهده می‌گردد، این واقعیت است که به صورت ظاهر عباداتی هم‌چون صوم و صلوه و حجّ، بسیار بها می‌دهند. نمازهای فریضه و نوافل در اوقات مخصوصه، جلوه‌های ظاهری باشکوهی را می‌نمایاند. نیمه شب، سیل جمعیت پیاده برای نماز نافله و فریضه عازم مسجدالحرام و مسجد نبوی بوده که خود، نمایانگر علاقه و اهتمام خاص ایشان به امر صلوه است، به ویژه در جوار بیت الله. و این در حالی است که: از برخی دیگر، تقیّد و تحفظ لازم در امر نماز و جماعت مشاهده نمی‌گردد.

البته این مهم نباید مخفی بماند که اهل سنت، هرچند به صورت ظاهر اعمال، بسیار بها می‌دهند؛ لیکن، روحی در عبادت ایشان مشاهده نمی‌شود و معمولاً هم بعد از نماز متفرق می‌شوند نه تعقیبی، نه تداومی و نه تفکری. در طواف هم به همین منوال، تنها طوافی انجام می‌شود بدون توجه به فضا، مکان، مؤمنان و نه حتی صاحب بیت! اهتمام عمده ایشان بر این است که این کار باید انجام گرفته، خاتمه یافته و ذمّه بری شود.

در نقطه مقابل، شیعیان به وضوح همپای ظواهر، به باطن اعمال نیز توجه داشته و گفتگو و تلاش برای درک حقیقت و باطن مناسک و اعمال امری است که در بین حاجیان غیر اهل تسنن، معهود و متعارف است.

در صحرای عظیم عرفات از هیچ خیمه‌ای جز خیمه‌های ایرانیان و شیعیان، چندان صدای مناجات شنیده نمی‌شود و هر بیننده و شنونده‌ای را مجذوب خویش کرده، حسّی خاص و معنوی را در ایشان زنده می‌کند.

۴- حجّ ۹۶:

در سال جاری؛ نگرانی‌های بسیاری برای همگان وجود داشت، هم به لحاظ مسائل عبادی حجّ زیرا اگر عربستان همکاری لازم را ننماید، عبادت و حجّ به‌ویژه در بخش‌هایی از آن همچون طواف، رمی و وقوف با مشکل جدی مواجه خواهد شد. همپای آن، مسئله امنیتی حجّ نیز به‌‌وضوح تأثیر خود را در اذهان و ارواح حاجیان گذاشته بود. سکوت‌های طولانی و گفتگو پیرامون آنچه که رخ خواهد داد و جدّیت در امر تدوین وصیت‌نامه، نمایانگر این نگرانی جدی بود.

خوشبختانه نخستین مواجهه‌ها مثبت بود؛ در ادامه و حضور در مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و نیز زیارت ائمه بقیع (علیهم‌السلام) هم شدّت و غلظت برخوردهای سابق مشاهده نمی‌شد. نکته حائز اهمیّت در بقیع این بود که هادیان و تبشیریان مشاهده نمی‌شدند. در پاسخ به سؤالات زائران نیز به گفتن والله اعلم! اکتفا می نمودند.

در ایام مناسک نیز، امور به‌صورت سهل و روان انجام می‌پذیرفت و استقرار و بیتوته و وقوف در عرفات و کوچ به مشعر و منا مشکلی مشاهده نمی‌شد. نکته قابل توجه این‌که: امسال تعدادی نیروی جوان شبیه به نیروهای داوطلب و پیشاهنگ، زوّار و حاجیان را راهنمایی و مساعدت می‌کردند که نسبتاً برخورد مناسبی داشتند، به‌ویژه در رمی جمرات.

فلسفه برخورد نسبتاً ملاطفت‌آمیز عربستان را می‌توان در قالب مواردی چند، تحلیل نمود:

نکته اول؛ برخی بر این باور بودند که برخورد مثبت عوامل و سیستم عربستان، بر پایه این راهبرد و القاء این تفکر بوده که مسئله حجّ و زائر را از مسائل سیاسی متمایز کرده و اینگونه القاء نمایند که اختلاف در رده‌ی حکمرانان را نباید به حاجیان و حجّ تسرّی داد.

نکته دوم؛ در نقطه مقابل، برخی معتقد بودند که صلابت ایران و ایرانیان به‌ویژه شخص مقام معظم رهبری، بر اندیشه و ذهنیت حکمرانان سعودی تأثیر گذاشته و این احساس وجود داشت که ایرانی سال ۹۶ یک ایرانی مقتدر است که باعث گردیده بود وهابیون و عوامل امنیتی وارد گفتگو با حجاج به‌ویژه ایرانیان نشوند. اقتداری از ناحیه ایران که به نظر بنده در وهله نخست مستند بود به موضع‌گیری‌های مقام معظم رهبری و در وهله دوم به حضور جدّی ایران در صحنه‌های خاص به ویژه در مسائل عراق، سوریه و یمن. در آنجا اخبار اسارت و شهادت شهید حججی بشدت پوشش داده می‌شد و ایرانی‌ها و حتی دیگر کشورها با افتخار و غرور از این رخداد باشکوه یاد می‌کردند.

به نظر می‌آید همین اقتدار باعث شده بود آن‌ها تا حدی این حجّ را مقدمه تلطیف روابط خودشان با ایران برای حل برخی از مسائلشان قرار بدهند و  فضای حجّ، فضایی آرام و همراه با امنیت باشد.

نکته سوم؛ عوامل ایران در سطوح و رده‌های مختلف در بعثه، ستاد و اجرایی، بسیار در این حجّ زحمت کشیدند و همه را مرهون محبت‌های خویش نمودند. از نماینده مقام معظم رهبری و امیرالحاجّ جناب آقای قاضی عسکر تا آقای محمدی رئیس سازمان حجّ و زیارت و نیز عوامل بعثه و ستاد و دیگر عوامل اجرایی. به نظر می‌آمد که ایران به لحاظ ستادی بسیار حرفه‌ای، جدّی و حساب‌شده عمل کرده باشد.

۵-  این سفر، سفر معنوی و امن بود و در پرتو این اقتدار و زحماتی که نیروهای صف و ستاد متحمل شدند، زائر از نیمه دوم سفر به بعد احساس امنیت کرده و همین باعث شد که مقداری از توجهشان از مسجدالحرام معطوف به مراکز خرید و اماکنی شد که زیبنده زائر نیست و امیدواریم در سال‌های آینده با راهنمایی مسئولین کمتر بشود.