اختصاصی شبکه اجتهاد: ۱۳ مهر روز هجرت تاریخی امام خمینی (ره) از نجف به پاریس میباشد. هجرتی که فصل تازه‌ای از هدایت‌‌های بی‌مانند امام امّت را در قامت یک مرجع دینی در ایجاد حکومت اسلامی رقم زد. در دوران حضور و اقامت امام در پاریس علاوه بر فعالیت‌های پررنگ سیاسی، نحوه مدیریت و رهبری امام به عنوان یک مرجع دینی عالم تشیع در یک کشور غیر اسلامی، حاوی نکات مهم و اثر‌بخشی از جهت تبلیغ دین مبین اسلام میباشد که می‌تواند چراغ راهی برای الگوگیری در مدیریت دینی بسیاری از حوزه‌های دینی قرار گیرد.
در طول تاریخ اسلام نقش علما و مراجع تقلید شیعه در ادامه حرکت هدایتی پیامبر و امامان بسیار پررنگ بوده است. در دو سه قرن اخیر با توجه به اینکه مراجع تقلید بیشتر ساکن دو کشور اسلامی عراق و ایران بوده‌اند؛ نفوذ و قدرت تاثیرگذاری اجتماعی و سیاسی آنها نیز به جهت شیعی بودن این بلاد بسیار چشمگیر بوده است. فتوای تحریم تنباکو نمونه روشن از این قدرت عظیم نهاد بی‌بدیل مرجعیت میباشد اما آنچه کمتر برای مرجع دینی پیش‌آمده در دوران حضور آنها در تبعید میباشد.
مخالفین دنیای اسلام در اقدامات خود بر علیه رهبران شیعه از دست زدن به هر جنایتی برای توقف حرکت شیعه ابایی نداشتند. تبعید امام خمینی (ره) از نجف به پاریس به باور آنها آخرین تیر برای از بین بردن جایگاه رفیع مرجعیت بود که امام آن را تبدیل به فرصتی تاریخی برای ایجاد نظام اسلامی و تبلیغ این نظام در تمامی دنیا کردند.
امام خمینی (ره) در طول مبارزات خود به مدت ۱۴ سال به سه کشور مختلف تبعید شدند؛ ترکیه، عراق و پاریس (نوفل لوشاتو). در این بین تبعید چهار ماه ایشان به پاریس از اهمیت بسیاری برخوردار است. ایشان در این مکان که یکی از مهم‌ترین مراکز خبری دنیا بود توانستند به هدف‌های نهضت نوپای حکومت اسلامی جامه عمل بپوشند و این هدف‌ها را برای جهانیان بازگو کنند. دیدار‌های امام امت با مردم، گروه‌های دینی و سیاسی، مقامات رسمی دولتی و خبرنگاران از اقداماتی بود که در پاریس زمینه بیشتر و موثرتر به نسبت دو کشور ترکیه و عراق در خود جای داشت.
امام خمینی (ره) آنچه برایشان در طول مبارزات به ویژه در دوران تبعید مهم جلوه می‌کرد مصالح عالیه اسلام و نجات مردم ایران عنوان می‌کرد. ایشان در پیامی به ملت ایران در فردای روز تبعید (۱۴ مهر) اینگونه سخن دلسوزانه به زبان می‌آورد:
«اکنون که من به ناچار باید ترک جوار امیرالمومنین (علیه السلام) را نمایم و در کشورهای اسلامی دست خود را برای شما ملّت محروم باز نمی‌بینم و از ورود به کویت با داشتن اجازه، ممانعت نموده‌اند، به سوی فرانسه پرواز می‌کنم. پیش من مکان معینی مطرح نیست. عمل به تکلیف الهی مطرح است، مصالح عالیه اسلام و مسلمین مطرح است.»[۱]
در ادامه این نوشته قصد داریم مروری کوتاه بر برخی نمونه فعالیت‌های مدیریتی امام خمینی (ره) در دوران حضور ایشان در پاریس به عنوان رهبر بزرگ عالم تشیع بپردازیم.
سکانداری و رهبری امام با توجه به زمان‌ها و مکان‌هایی که در آن حضور داشتند دارای تفاوت‌های اندک و گاه زیادی بوده است؛ که با توجه به حضور ایشان در فرانسه با آن مختصات و ویژگی‌هایی که در این کشور وجود داشت به روشهای تبلیغی و هدایتی خاصی نیاز داشت که امام هوشمندانه آنها را رعایت می کردند. از جمله این فعالیت‌ها و عملکردهای متفاوت به این موارد می توان اشاره کرد:
تاثیر گذاری بر اقشار مختلف مردم و احترام به عقاید آنها
امام در روستای کوچکی به نام نوفل لوشاتو اقامت داشتند و در طول دوران حضور ایشان تاثیر بسیاری بر مردم این روستا و همچنین مهمانان، خبرنگاران و غیره داشتند. خبرنگاران اغلبشان در مصاحبه‌هایشان اذعان می کردند؛ که تحت تاثیر معنویت و روحانیت امام قرار گرفته‌اند. بسیاری از کسانی که در نمازهای جماعت امام شرکت می‌کردند؛ اعتراف داشتند که امام آرامش وصف‌ناپذیری در نمازشان وجود دارد و این آرامش را به دیگران نیز منتقل می‌کند.
امام خمینی (ره) همانگونه که در ابتدا انقلاب نماز جمعه را که یک حکم فراموش شده بود را زنده کردند پیش‌تر به جهت اینکه در کشور فرانسه اجازه نماز جماعت و برپایی نماز در محیطهای عمومی ممنوع و کمرنگ بود با اقامه منظم نماز جماعت به تبلیغ این حکم دیگر دینی دست زدند. عماد الحمرونی فعال سیاسی فرانسوی می گوید: «امروزه مسلمانان کشور فرانسه با پیروی از الگوی انقلاب ایران صاحب نمازخانه در محیطهای عمومی و علمی و کاری شدند و دیگر کسی از اقامه نماز جماعت در جامعه نمی‌ترسد.»[۲]
امّا از تاثیرگذاری امام بر مردم آن منطقه خاطرات زیادی نقل شده است. ایشان در پی جبران محبت مردم نوفل لوشاتو که در این مدت چهار ماه حضور امام به جهت تردد جمع کثیری از خبرنگاران و مشتاقان امام دچار زحمت شده بودند؛ به احمد آقا فرموده بودند؛ که در روز عید کریسمس برای همه اهالی روستا شیرینی به همراه نامه تبریک و گل تهیه گردد و اهدا شود. از این رفتارها فراوان از امام دیده می‌شد و این گونه بود که به قول عماد الحمرونی ایام اقامت امام خمینی (ره) در پاریس نقش بسیاری در گسترش تشیع در فرانسه داشته است.
پایبندی امام به قانون کشور فرانسه
تفاوت قانون و رسوم یک کشور غیر اسلامی با کشورهای اسلامی در برخی مسائل به طور طبیعی وجود دارد. امام خمینی (ره) به محض ورود به کشور فرانسه خود را ملزم به رعایت قوانین این کشور می‌دانست. امام بعد از آنکه نماینده دولت فرانسه شرکت در میتینگ‌های سیاسی را در کنار مصاحبه با خبرنگاران ممنوع کرد؛ از باب پایبندی به تعهد خود به این اقدام گفت و‌گو‌ها با خبرنگاران را متوقف می‌کنند و می فرمایند؛ دولت فرانسه به ما اجازه مصاحبه نداده است. امّا خبرنگاران با تحت فشار قرار دادن دولت فرانسه دوباره این اجازه را اخذ کردند تا بدین وسیله کلام و هدف امام به جهانیان منتقل شود.
احترام امام خمینی (ره) به قانون تنها برای خودشان نبود بلکه اطرافیان و اعضای دفتر خود را نیز دعوت به التزام می‌کرد. امام بر اقدام دو نفر از مشتاقان ایشان که از جده به پاریس آمده بودند و گوسفندی را خریداری کرده و در خانه امام ذبح کرده بودند، فرمودند؛ «دیگر از این کارها نکنید. من نمی‌گویم این کارها حرام است. امّا بر خلاف قانون کشوری است که من در آن زندگی می‌کنم.»[۳]
حسّاسیت و قاطعیّت
از ویژگی‌های ممتاز امام خمینی (ره) به عنوان مرجع و رهبر یک جامعه، توجه و دقّت در عملکرد اطرافیان بود. ایشان به خاطر دور بودن از مردم باید نسبت به رساندن پیام خود به ملت ایران نهایت دقت را لحاظ می‌کردند. به همین جهت امام تمامی اعلامیه‌هایشان را خودشان می‌نوشتند و بر روی هر جمله آن حساب و کتاب دقیق داشتند. ایشان برای جلوگیری از سوء‌استفاده دیگران در نوفل لوشاتو نسبت به مطالب خود که برای دیگران ترجمه می‌شد تدابیری را اخذ می‌کردند.
ابتدا قاطعیّت خود را به دیگران القا کرده بودند. به گونه‌ای که همه می‌دانستند حرف، حرف امام است. در زمانی که افرادی از اعضای دفتر از طرف امام چیزهایی از خودشان می‌گفتند. امام برای جلوگیری از سوء برداشت‌های دیگران دستور داده بودند جمله «من سخنگویی ندارم» به چندین زبان ترجمه گردد و در همه جا نصب شود. با این کار کسی نمی‌توانست از جانب امام صحبت کند و زمینه سوء استفاده را ایجاد کند.
در ادامه تدابیر این فقیه حکیم و دوراندیش، توجه و حسّاسیت نسبت به ترجمه پیام‌های خود بود. در منزل ایشان آقایان ابراهیم یزدی و صادق قطب زاده از جمله افرادی بودند که کلام امام و خبرنگاران و نمایندگان دولتی را ترجمه می‌کردند. «یک بار کسی پیام امام را به غربی ترجمه کرد و به جای کلمه «مستضعفین» از کلمه «کادحین» استفاده کرد امام فرمودند دیگر ایشان ترجمه نکنند و فقط سید صادق ترجمه کند. بسیار روی واژه‌های دینی اصرار داشتند.»[۴] این حسّاسیت امام یک علّت داشت پیام و برنامه‌های حکومت دینی از سوی یک مرجع تقلید نباید مبهم و مخدوش ارائه گردد.
تبیین حقوق زنان برای دنیای غرب
در دوران شاه که به مانند دنیای غرب فرهنگ بی‌بند و باری را ترویج می‌شد و حقوق زنان جامعه را بر اساس الگوی غربی در جامعه پیاده‌سازی می‌کردند برای رسانه‌های اروپایی جای تعجب داشت که یک رهبر دینی بخواهد نسخه متمایز از حقوق زنان در دنیای آن روز غرب ترویج کند. پس بسیاری از رسانه‌ها این فرصت حضور امام را مغتنم شمرده و در کنار پرسشهای سیاسی، از این دیدگاه امام که مبتنی بر آموزه‌های اسلام است پرسش می‌کردند. امام نیز با منشی حکیمانه به بازگویی نظرات اسلام درباره حقوق زنان از جمله حجاب و غیره می‌پرداختند.
خانم الیزابت تارگود خبرنگار انگلیسی گاردین پرسیده بودند چه فرقی بین قوانین اسلامی با قوانین حاضر حکومت ایران وجود دارد؟ آیا زنها قادرند به طور آزادانه بین حجاب و لباس غربی حق انتخاب داشته باشند؟ امام می‌فرمایند: «اجرای حدود در اسلام، موکول به تحقق شرایط و مقدمات بسیار است و باید جهات بسیاری را از روی کمال عدالت و … در نظر گرفت. اگر این امور در نظر گرفته شوند، ملاحظه خواهد شد که مقررات اسلامی کمتر از هر مقررات دیگری خشونت آمیز است. زنان در انتخاب فعالیت و سرنوشت و همچنین پوشش خود با رعایت موازین آزادند. تجربه کنونی فعالیت‌های ضد رژیم شاه نشان داده است که زنان بیش از پیش آزادی خود را در پوششی که اسلام می‌گوید یافته‌اند.»[۵]
امام به ترتیب در پاسخ به نماینده سازمان عفو بین الملل، خبرنگار مجله هفتگی آمستردام، خبرنگار روزنامه هلندی دی‌ولت کرانت، نکات مهمی را درباره حقوق زنان اینگونه مطرح کردند:
– زنان از نظر اسلام نقش حساسی در بنای جامعه اسلامی دارند و اسلام زن را تا حدی ارتقا می‌دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در جامعه باز یابد و از حد شی بودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدی می‌تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیت‌هایی را به عهده می‌گیرد.[۶]
– در نظام اسلامی، زن به عنوان یک انسان می‌تواند مشارکت فعال با مردان در بنای جامعه اسلامی داشته باشد ولی نه به صورت یک شی او نه حق دارد خود را به چنین حدی تنزل دهد و نه مردان حق دارند که به او چنین بیندیشند.[۷]
– از نظر حقوق انسانی، تفاوتی بین زن و مرد نیست. زیرا که هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت خویش را همچون مرد دارند. بله در بعضی از موارد تفاوت‌هایی بین زن و مرد وجود دارد که بر حیثیت انسانی آنها ارتباط ندارد. مسائلی که منافات با حیثیت و شرافت زن ندارد آزاد است.[۸]
دنیای رسانه‌ای غرب در آن زمان نگاه اسلام به زن را آمیخته با یکسری انحرافات به خورد جوانان جوامع اسلامی و غیر اسلامی می‌دادند. امام خمینی (ره) با آگاهی به این ترفند دشمنان در جمع دانشجویان مقیم فرانسه می‌فرمایند: «اسلام مدافع واقعی حقوق زن است. این حرف‌ها و این چیزهایی که در خارج درست کردند، اینها خوف این است که یکوقت خدای نخواسته بعضی جوان‌های ما هم به اشتباه بیفتند که مبادا یکوقتی اسلام بیاید در خانه را روی زنها ببندند، قفلش کنند که دیگر بیرون نیا از خانه! زنها در صدر اسلام توی میدانها می‌رفتند. در همین جنگ‌های اسلامی توی میدانها می‌رفتند برای پرستاری، چه کسی همچو چیزی به شما گفته که باید اینطور باشد؟ زنها آزادند مثل مردها.»[۹]
مقتضیات مکانی حکم
مقتضیات احکام به نسبت کشور فرانسه و دنیای غرب با کشورهای اسلامی از جمله دغدغه‌های یک فقیه می تواند باشد که امام عزیزمان به مقتضای حضور کوتاه مدت خود در پاریس به پرسش‌هایی در این باب جواب می‌دادند. از نمونه‌های این بحث پرسش یک خانم حاضر در جلسه ملاقات دانشجویان مقیم فرانسه با امام مطرح گردید.
سوال از مقدار حجاب بود. امام فرمودند: اگر یک مفسده‌ای بر آن نباشد، مانعی ندارد. شما باید خودتان تشخیص بدهید که آیا به این ترتیب که بروید مثلاً مفسده‌ای دارد یا نه … حجاب اسلامی بیشتر از این نیست.
آن خانم که گویا بین حجاب موجود با حجاب زنان ایران تفاوت می‌دید؛ از این تفاوت سوال می‌کنند. امام می‌فرمایند: «ایران حالا با اینجا وضعش فرق دارد. آنجا ممکن است که بیشتر مفاسد باشد و الا نه اینکه حجاب ایران را اینجا دارد. حجاب ایران، حجاب اسلام، همین مقدار‌هاست. اسلام اینجا و آنجا ندارد. لکن یک جهات خارجی گاهی در کار هست. به طوری که یک مفسده‌ای باشد … آن وقت باید جلوگیری بشود. امّا اگر نباشد مثل سایرین با سادگی باشد، نه؛ بی چادر مانع ندارد.[۱۰]
امام خمینی (ره) به مانند همه دوران‌های هدایتگری جامعه اسلامی در پاریس نیز مدیریت مثال زدنی خود را به پایان رساند و در شب ۱۱ بهمن ماه سال ۱۳۵۷ و قبل از عزیمت به ایران به مانند جدّشان امام حسین در شب عاشورا، اینگونه خطاب به حضّار سخنرانی کردند: من عازم ایران هستم چون ممکن است هواپیما را بزنند، نمی خواهم برای کسی اتفاق بیفتد، تکلیف را از گردن همه بر می‌دارم.
پی‌نوشت‌ها:
{۱} صحیفه امام، جلد سوم، ص ۴۸۱
{۲} رجوع شود به سخنان ایشان در جلسات بزم اندیشه موسسه جوانان آستان قدس رضوی در زمینه تاثیرات اقامت کوتاه امام خمینی (ره) در پاریس.
{۳} رجوع شود به کتاب خاطرات آیت الله علی احمدی میانجی عضو ارشد جامعه مدرسین.
{۴} رجوع شود به سایت جامع امام خمینی (ره)، گفتگوی حجت الاسلام موسوی شیرازی در باب خاطرات.
{۵} صحیفه امام ، جلد ۴، ص ۲۴۷
{۶} همان، ص ۴۳۶٫
{۷} همان، ص ۴۱۴٫
{۸} همان، ص ۳۶۴٫
{۹} همان، ص ۴۲۶٫
{۱۰} همان، ص ۴۹۹٫
