هر ساله، اوّل و آخر ماه مبارک رمضان به‌جهت رؤیت هلال ماه، در ایران غوغا برپا می‌شود. هر کسی در فضای مجازی، عکسی منتشر و ادّعا می‌کند هلال ماه را دیده‌است! بعضاً هم شنیده می‌شود که اعلام رؤیت هلال، بیشتر سیاسی است تا فقهی! از طرفی، برخی دیگر می‌گویند نوع اعلام رؤیت هلال، صرفاً به‌دلیل مسائل فقهی است و هیچ ارتباطی با سیاست و اختلاف نظر با دیگر کشورهای اسلامی ندارد. نوک این حملات و انتقادات، بیشتر به سوی «ستاد استهلال» است؛ یعنی دستگاهی که حجّت‌الاسلام و المسلمین علیرضا موحّدنژاد ریاست کمیتۀ علمی آن را بر عهده دارد.
به گزارش شبکه اجتهاد، مردم‌سالاری آنلاین در گفت‌وگو با رئیس کمیته علمی ستاد استهلال، تک‌تک شبهات موجود را مطرح کرده است. از دیدن ماه با تراز تا بودجه سالانه ستاد و همچنین دلیل اختلاف زمانی رؤیت هلال ماه در ایران با سایر کشورها. از سخنان موحدنژاد چنین استنتاج می‌شد که این اختلاف نظرها صرفاً محدود به مردم نیست بلکه ریشه اساسی این مواضع به نگاه متفاوت فقها از جمله در مورد ملاک رؤیت باز می‌گردد. پرداختن به بودجه سالیانه ستاد استهلال، تعداد کارمندان این ستاد، میزان فعالیت سالانه ستاد و همچنین واقعیت جریان حاج‌آقایی که با تراز به آسمان نگاه می‌کند، از مباحث جذاب این گفت‌وگو است:
اخیراً در خصوص رؤیت هلال ماه رمضان شبهاتی مطرح شده است. برخی می‌گویند در ایران سهواً یا حتی عمداً یک روز دیرتر رؤیت هلال ماه رمضان اعلام شده است! حتی این شبهه وجود دارد که به جهت متقارن‌نشدن عید فطر با ۱۵ خرداد، رؤیت هلال ماه عمداً با یک روز تأخیر اعلام شده است! نظر شما چیست؟
موحدنژاد: در کلام اول، این سخن را عرض کنم که عید قطعاً همان زمانی است که در تقویم قید شده است؛ چرا که هلال ماه شوال، هلالی نیست که مورد بحث و اختلاف نظر میان کارشناسان باشد. بنابراین عید فطر در همان روز چهارشنبه مورخ ۱۵ خرداد ۱۳۹۸ خواهدبود. در این خصوص تردیدی نیست. لذا شبهاتی از این قبیل هیچ معنا و مفهومی ندارند. رؤیت هلال ماه شوال آسان است. نظر همه کارشناسان رؤیت هلال، این است که این هلال در غروب روز سه‌شنبه ۱۴ خرداد به راحتی دیده خواهد شد. لذا قطعاً عید فطر هم مطابق با ۱۵ خرداد خواهد بود.
از طرفی گروه‌های آموزش دیده و مجهز به تجهیزات رصدی مانند دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ که با ستاد استهلال در ارتباط بودند، نتوانستند در روز یکشنبه هلال را رؤیت کنند. مجموعاً هوا هم در کل کشور مساعد نبود. هوا یا ابری بود یا غبارآلود. البته در چند منطقه کوچک هم که هوا صاف بود و جو مشکلی نداشت، نیروهای زبده ما حضور نداشتند. با همه این اوصاف ما حتی یک گزارش در خصوص رؤیت هلال دریافت نکردیم. بلا شک اگر گزارشی دریافت می‌شد، ضمن بررسی به مردم اعلام می‌شد.
اما برخی از مردم ضمن انتشار مستنداتی اعلام کرده‌اند که توانسته‌اند هلال را مشاهده کنند. در سمت چابهار ظاهراً هلال ماه رمضان به وضوح رؤیت شده است.
موحدنژاد: ببینید؛ ما از گروه‌هایی که هلال را می‌بینند سؤال می‌کنیم. از اینکه دهانه هلال به کدام سمت بوده و زمینه آسمان چه رنگی داشته و مواردی از این قبیل سؤال می‌شود تا با مقایسه جواب‌های افرادی که در کنار هم هلال را دیده‌اند مشخص شود که واقعاً هلال را دیده‌اند یا دچار توهم و تخیل شده‌اند. فراموش نکنیم کسی که مدام در آسمان دنبال هلال باشد، مشخصاً به صورت ناخواسته شکل هلال را پیش روی خود خواهد دید؛ هر چند که این هلال فقط یک خیال است نه واقعیت. حتی برخی از افراد با تجربه نیز می‌گویند گاه دچار این توهم شده‌اند.
اما افراد مدعی، عکس این هلال را منتشر کرده‌اند.
موحدنژاد: باید بررسی شود. صرفاً به یک عکس نمی‌توان استناد کرد. اینکه صاحب عکس چه کسی بوده و در کجا و در چه زمان این عکس را تهیه کرده، مهم است. بعضاً اتفاق افتاده از دو نفری که مدعی دیدن هلال بوده‌اند، سؤالاتی در خصوص ویژگی‌های هلالِ رؤیت‌شده پرسیده‌ایم. هر کدام یک ویژگی را برای هلال مورد ادعا مطرح کرده‌اند. آن‌چنان‌که سخنان این دو فرد که از قضا کنار هم بوده‌اند، متناقض بوده است! چنین گزارش‌هایی قابل قبول نیست. استناد به این عکس نیز اینگونه است که پایه‌های استناد به آن، باید محکم و غیر قابل مناقشه باشد.
موضوع دیگر هلال شب اول ماه رمضان است که به هلال شب اول، شباهت کمی داشت. آن‌چنان‌که به قول مردم، بیشتر به هلال شب دوم شبیه بود! از این مورد فیلم‌هایی نیز تهیه شده است.
موحدنژاد: من هم هلالی را که عملاً در شب اول اعلامی (دوشنبه شب) قابل رؤیت بود، مشاهده کردم. هلال به‌راحتی دیده می‌شد. منتها این موضوع را باید بدانیم که هلال‌های اول ماه، مختلف هستند. به عنوان مثال هلال اول ماه می‌تواند حدود ۳۰ دقیقه بعد از غروب خورشید نیز غروب کند. این هلال‌ها دیدن‌شان بسیار دشوار است. برخی می‌گویند هلالی که حداقل ۴۰ دقیقه بعد از غروب خورشید، غروب کند، با چشم غیر مسلح قابل رؤیت خواهد بود. با این وصف هلال‌هایی در اوایل ماه وجود دارند که تا ۹۰ دقیقه بعد از غروب خورشید غروب می‌کنند. این است که هلال‌های اول ماه یکسان نیستند. بنابراین ما هلال‌های شب اولی داریم که فرصت برای رؤیت آنها بسیار کوتاه است (مثلاً در حد ۵ دقیقه) و در مقابل هلال‌های اول ماهی داریم که بعد از غروب خورشید به میزان ۹۰ دقیقه قابل رؤیت باشد.
فقها نیز در رساله‌ها اینگونه نظر دارند که بلند بودن یا پایین بودن ماه (فاصله داشتن یا نزدیک بودن به افق) دلیل بر این نیست که این هلال، هلال شب دوم است یا شب اول. اصل بر این است که هلال رؤیت شود. ملاک “دیده‌شدن” است. اگر شب قبل دیده نشد و امشب دیده شد، امشب، شب اول ماه است. حال می‌خواهد هلال بلند و واضح دیده شود یا نزدیک افق باشد و به زحمت دیده شود.
ما در عصری زندگی می‌کنیم که دانشمندان عکس سیاه‌چاله‌ای را با فاصله هزاران سال نوری ثبت می‌کنند و به مردم نشان می‌دهند. آیا این علم توانایی ندارد به ما بگوید هلال ماه امروز قابل رؤیت است یا فردا؟
موحدنژاد: البته بحث رؤیت هلال، ترکیبی از چند مؤلفه است. یک موضوع در خصوص مشخصات نجومی ماه است که در این مورد ما هیچ مشکلی نداریم و از نرم افزارهای روز استفاده می‌کنیم. ستاد استهلال از آخرین دستاوردهای علمی در حوزه علم نجوم بهره می‌برد. بحث دیگر به وضعیت جو باز می‌گیرد. بالاخره قصد این است که هلال دیده شود. برای دیدن ماه باید جو مناسبی داشته باشیم. مشخصاً جو غبارآلود و ابری در دیده‌نشدن هلال ماه مؤثر خواهد بود. مطلب دیگر توانایی چشم در رؤیت ماه است. ما تفاوت‌های توانایی چشم افراد در رصد ماه را به کرّات دیده‌ایم. شخصاً اتفاق افتاده که هلال را در دوربین دوچشمی (شکاری) مشاهده کرده‌ام، اما دوست من که از قضا آدم زبده‌ای در علم نجوم بود، این هلال را نمی‌دید. بعد از نیم ساعت ایشان توانست هلال را ببیند. توانایی چشم هم شرط است.
البته بعضاً انتقاد می‌شود که پدیده خورشیدگرفتگی پیش‌بینی می‌شود و نهایتاً رخ می‌دهد، اما ما نمی‌توانیم ماه را رؤیت کنیم! اینجا بحث رؤیت ماه است که آیا با چشم و ضمن جو مناسب می‌توان ماه را دید یا خیر؟ بحث این نیست که اتفاقی خارج از جو رخ می‌دهد. شاید خارج از جو بتوان هلال را دید. اما بحث اساسی این است که ما بر روی زمین می‌توانیم این هلال را رؤیت کنیم یا خیر؟ ممکن است به واسطه غبار یا ابر، این هلال برای ما قابل رؤیت نباشد. بنابراین توان چشم و مسائل جوی نیز در این خصوص مطرح است. موضوع پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.
پس چرا کشورهای دیگر می‌توانند هلال را ببینند؟
موحدنژاد: کشورهای دیگر با ما اختلاف افق دارند. ممکن است ما هلال را نتوانیم ببینیم؛ اما در کشور دیگر این هلال دیده شود. این به جهت اختلاف افق است. هلال ممکن است در کشوری از افق دور باشد و برای ما نزدیک باشد. بعد از چند ساعت که می‌گذرد ممکن است هلال که ضخیم‌تر هم شده، برای ما نیز قابل رؤیت باشد. جالب است که گاه هلالی ممکن است در استرالیا دیده شود و پس از پنج ساعت همان هلال را ما نتوانیم در ایران ببینیم.
البته در مواردی هم بحث توهم مطرح می‌شود. ممکن است فردی ادعا کند که هلال را دیده است. در بسیاری از کشورهای اسلامی صرفاً به سخن و ادعای همین فرد اکتفا می‌شود و اعلام می‌کنند که هلال رؤیت شده است. در ایران چنین روشی وجود ندارد و گزارش‌هایی از این دست را قبول نمی‌کنیم. ما از افرادی که هلال را دیده‌اند سؤال می‌کنیم. بر اساس جواب آنها تصمیم می‌گیریم. می‌خواهم بگویم که سخن آنها را کاملاً می‌سنجیم. همین کار ساده در خیلی از کشورهای اسلامی صورت نمی‌گیرد. به صرف گزارش یک فرد که راستگو بودن او عیان است، اکتفا می‌کنند که ماه را دیده‌اند. متأسفانه این کارها در بسیاری از کشورهای اسلامی صورت می‌گیرد. این روال یک روال غالب در کشورهای اسلامی است. هر چند که در برخی دیگر از کشورهای اسلامی دقت به خرج می‌دهند.
با این وجود ما هم در رؤیت ماه مرتکب اشتباهاتی شده‌ایم.
موحدنژاد: به هر حال با دقت در بررسی‌ها احتمال این اشتباهات بسیار پایین می‌آید. وقتی کار را به کسانی بسپاریم که تجربه خوبی دارند، آنها بهتر می‌توانند این موضوع را به سرانجام برسانند. در ستاد استهلال این کار صورت می‌گیرد و سعی می‌شود تخیل‌ها از واقعیت‌ها جدا شوند.
در زمینه علم نجوم سایت‌های مختلفی فعالیت دارند. در ایران نیز یک سایت معتبر فعالیت دارد که از قضا قسمت “فاز ماه” در آن فیلتر است. بر اساس دیتاهای این سایت، هلال ماه روز یکشنبه در ایران رؤیت شده است. البته عکس هلال، بسیار باریک است. بسیاری از اپلیکیشن‌ها نیز همین روند را منعکس کرده‌اند. مردم هم می‌پرسند چرا ما باید یک روز دیرتر رمضان را اعلام کنیم. در این خصوص چه نظری دارید؟
موحدنژاد: سایت‌ها و نرم افزارهایی وجود دارند که شکل هلال را فارغ از اینکه شما دقیقاً در افق خود چگونه آن را می‌توانید ببینید نشان می‌دهند. همانطور که شما هم اشاره داشتید هلال بسیار باریک بوده است. حال هلال به این ضعیفی را از سطح زمین چگونه می‌توان دید؟ این‌ها مواردی است که باید لحاظ کرد. من تعجب می‌کنم که برخی چگونه حکم می‌کنند که هلال به این باریکی دیده شده است آن هم با چشم مسلح.
یعنی چنین گزارشی نمی‌تواند ملاک برای رؤیت هلال باشد؟
موحدنژاد: ببینید؛ در اینجا ملاک صرفاً رؤیت است. در روایات متعدد، ملاک، دیدنِ هلال قید شده است. اینکه ما خارج از جو، ماه را ببینیم جای بحث است. یکی از دوستان می‌گفت اگر قرار است خارج جو برویم و ماه را رصد کنیم، پس به آنسوی ماه که روشن است برویم! نصف ماه همیشه روشن است. درست مثل زمین. آنچه که در روایات آمده به عنوان نظر شرعی، رؤیت هلال از سطح زمین است. تعدادی از مراجع نیز در خصوص رؤیت ماه با هواپیما اعلام نظر کرده‌اند که رؤیت با هواپیما ملاک نیست. البته برخی این ملاک را پذیرفته‌اند. این بحثی فقهی است. ملاک رؤیت، بسیار مهم است. اینکه تصویر ماه را با یک نرم افزار به تصویر بکشیم، با اینکه روی زمین در پی یافتن ماه باشیم متفاوت است. به تعبیری بر اساس فازی که ماه دارد، تصویری از ماه، به وسیله نرم افزار رسم می‌شود. اما این بدان معنا نیست که بتوان با همین وضعیت ماه را روی زمین رؤیت کرد.
بحث این است آن فاز هلالی که با نرم‌افزار تعیین شده، از سوی برخی از مردم ایران و سایر کشورها نیز مشاهده شده است.
موحدنژاد: ما حدود ۱۱۰ گروه استهلال داریم که به آنها اطمینان داریم. این گروه‌ها آموزش‌های لازم را هم دیده‌اند. آنها به ما گفته‌اند ماه رؤیت نشده است. حال چگونه باید به حرف دیگر کشورها اعتماد کنیم و حرف گروه‌های آموزش‌دیده خود را کنار بگذاریم؟ ارزیابی آنها از رؤیت هلال برای ما جای سؤال است. ما بارها دیده‌ایم که این کشورها خلاف واقع اعلام رؤیت کرده‌اند. نمونه واضح آن حدود ۵ سال پیش بود که ادعا شد هلال ذی‌الحجه رؤیت شده است. لذا حج را بر اساس آن انجام دادند. در حالی که هنوز ماه به مقارنه نرسیده بود یعنی ماه به شرق خورشید نیامده بود تا هلال ماه جدید دیده شود. ولی دیدیم که اعلام شده بود که هلال ذی‌الحجه رؤیت شده است! منجمین مسلمان به این قضیه اعتراض کردند. ولی آنها همین رؤیت را ملاک گرفتند و حج را انجام دادند. وقتی در کشوری که تا این حد شاهد اشتباه در اعلام رؤیت هلال هستیم، آیا باید آنها را ملاک بگیریم؟ مشخصاً این کار را نمی‌کنیم. علمایی که در آنجا تصمیم‌گیرنده هستند به نحوی زیرکانه، با دقت و با توجه ویژه موضوع را بررسی نمی‌کنند. آنها صرفاً به گفته چند شاهد اکتفا می‌کنند.
پس شما معتقد هستید که در ایران بر خلاف کشورهای دیگر دقت بیشتری برای رؤیت هلال وجود دارد و فقها به صورت کاملاً جدی پیگیر رؤیت هلال هستند. لذا نیازی به تبعیت از کشورها و افراد دیگر نیست.
موحدنژاد: البته در اینجا یک بحث فقهی هم وجود دارد. فرض کنیم در ترکیه یا لبنان افرادی داشته باشیم که به داوری آنها مطمئنیم. حال اگر آنها در لبنان یا ترکیه هلال را دیدند، سؤال این است که آیا این هلال اول ماه برای ایران هم ثابت می‌شود؟ برخی از فقها می‌گویند بله؛ رؤیت در دور دست هم برای ما قابل قبول است. ولی نیمی از فقها و حتی اکثریت فقها معتقدند که هلال را در جایی که ساکن هستید باید رؤیت کنید. رؤیت هلال در سایر سرزمین‌ها ملاک برای سرزمین‌های دیگر نمی‌شود.
در این‌صورت تکلیف “لیلهالقدر” چه می‌شود؟ ما یک “شب قدر” داریم. شب قدر ترکیه، شب قدر لبنان، شب قدر ایران و … نداریم.
موحدنژاد: در این صورت ممکن است لیلهالقدرهای مختلفی ایجاد شود. وقتی قرار شد هر کسی خودش هلال را رؤیت کند، نهایتاً طی دو روز و شاید گاه تا سه روز، اختلاف در اول ماه حاصل شود. وقتی از فقها این سؤال را می‌پرسیم، آنها در پاسخ می‌گویند که این مشکلی نیست. این شب (شب قدر) تابعِ «عنوان» است؛ فردی در فلان کشور، شب ۲۳ را احیا کرده است؛ از نظر این فقها، او شب قدر را درک کرده است و ایرادی بر او وارد نیست. همین کفایت می‌کند. برخی از فقها نیز مخالف هستند و می‌گویند شب قدر صرفاً یک شب است. شب‌های قدر مختلف نداریم.
آیا نگاه اول فقها باعث اختلاف نمی‌شود؟ چرا عموم مسلمانان جهت حفظ وحدت یک روز را با هم روزه نمی‌گیرند و یک روز را با هم عید اعلام نمی‌کنند؟
موحدنژاد: مشکل اصلی به فتوا باز می‌گردد. همین اختلاف نظری که نزد فقهای شیعه است، همین نظر هم در اهل سنت وجود دارد. اینجا یک اختلاف فتوایی موجود هست. اگر این اختلاف فتوا حل و فصل شود، می‌توان به آن سمت رفت. ضمن رفع این مشکل می‌توان با تمسک به محاسبات نجومی، افرادی از کشورهای مختلف را به نقطه‌ای که امکان رؤیت ماه برای اولین لحظات در آن زیاد است اعزام کرد. البته هر چند سال یک بار کشورهای مسلمان همایشی دارند. این بحث نیز ذیل عنوان “یکسان‌سازی تقویم قمری” در این همایش دنبال می‌شود تا برای حل این موضوع راه حلی بیابند. برای حل این موضوع باید بر این بخش تمرکز داشت. بخش‌های فقهی اگر حل و فصل شوند، مباحث نجومی آن چندان مشکل‌ساز نیست.
در لابه‌لای این مباحث، یک عکس، بسیار جلب توجه کرد. عکس حاج آقایی که با تراز به آسمان نگاه می‌کرد را مطمئناً دیده‌اید. توضیحی در خصوص عکس می‌دهید؟
موحدنژاد: آن عکس مربوط به آقای مقدس‌زاده است که از رصدگران خوب ستاد هستند. ایشان فردی فعالند. در این عکس، قضیه این نیست که آقای مقدس‌زاده با تزار در پی رؤیت ماه باشد! اینکه معنایی ندارد. استفاده از تراز مقدمه‌ای برای دیدن ماه است. ما اکنون نرم افزارهای زیادی در دسترس داریم که عموم افراد به آن دسترسی دارند که با دقت خوبی، محل خورشید و ماه را لحظه‌ای نشان می‌دهند. این نرم افزارها ارتفاع ماه از افق و سمت آن را نیز به ما نشان می‌دهند. همچنین به ما نشان می‌دهند که ارتفاع ماه در فلان ساعت، مثلاً ۶ درجه است. حال ما می‌خواهیم محل ۶ درجه‌ای که ماه در آن قرار دارد را بیابیم. باید ترازی در اختیار داشته باشیم که بدانیم خط تراز یا به اصطلاح ارتفاع صفر کجاست و استفاده از تراز راهی ساده برای این کار است. این راه خوب و نسبتاً دقیقی است.
در این رابطه باید چشم را در امتداد قسمت بالای تراز قرار دهیم، بعد به افقی که روبروی ما وجود دارد نگاه کنیم. البته یک نفر هم باید حضور داشته باشد که حباب تراز را بررسی کند تا این حباب بین دو خط تراز باشد.
اما در این عکس صرفاً یک نفر حضور داشت. کسی کنار آقای مقدس‌زاده نبود.
موحدنژاد: اتفاقاً آقای مقدس‌زاده در واکنش به این موضوع گفته بودند عکسی که گرفته شده است ناقص است؛ چرا که کسی دیگر هم باید باشد تا وضعیت حباب تراز را گزارش دهد. در واقع عکس کامل نبود. به هر حال این روش به عنوان یک روش ساده آموزش داده می‌شود.
این روش آیا اسم معینی هم دارد؟
موحدنژاد: می‌توان به آن “یافتن خط تراز” گفت یا “یافتن خط افق.” این روش صرفاً روشی ساده است که در آن تراز برای سنجش موقعیت ماه مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از تراز نزد نقشه‌بردارها نیز مرسوم است. این موضوع پیچیده‌ای نیست. در آموزش‌ها این روش را کاملاً توضیح می‌دهیم. برخی که چنین کارهایی را انجام نداده‌اند، حین مواجهه با آن تعجب می‌کنند. در واکنش به این موضوع فردی نوشته بود که من شغلم بنایی است و سال‌ها با تزار کار می‌کنم، نمی‌دانم چگونه می‌توان با تراز ماه را دید! این افراد به هر حال کار نجومی انجام نداده‌اند و نمی‌دانند تراز در آنجا چه کاربردی دارد. اما وقتی یک نقشه‌بردار این جریان را می‌بیند متوجه موضوع می‌شود.
از فعالیت ستاد استهلال بپرسیم. آیا ستاد در ماه‌های دیگر هم فعالیت دارد؟
موحدنژاد: بله؛ ستاد استهلال در واقع در همه ماه‌ها مشغول استهلال است. در هر ماه، برای رؤیت ماه قمری استهلال صورت می‌گیرد. منتها تعداد گروه‌ها کمتر است. از طرفی افراد به صورت داوطلبانه وارد می‌شوند. اینگونه نیست که شغل فردی رؤیت هلال باشد. جوانان به صورت داوطلبانه تصمیم می‌گیرند که پیگیر این جریان شوند. البته امکاناتی در حد وسیله نقلیه در اختیارشان قرار می‌گیرد. با استانداری یا فرمانداری هماهنگ می‌کنند و چند ساعتی خودرویی را در اختیار می‌گیرند. این رصد در همه ماه‌ها جریان دارد و گزارش آن تنظیم می‌شود و به دفاتر ائمه جمعه هم ارسال می‌شود. در سایت مقام معظم رهبری و در بخش مربوط به استهلال، این نتایج و گزارش‌ها قید شده است.
تعداد گروه‌ها چه میزان است؟
موحدنژاد: گروه‌هایی که هلال ماه رمضان را رصد می‌کنند حدوداً ۱۱۰ گروه هستند. اما در ماه‌های دیگر، حدود ۵۰ تا ۸۰ گروه کار رصد را انجام می‌دهند. مردم ممکن است خبر نداشته باشند که همه ماه‌ها استهلال انجام می‌شود.
از میزان بودجه سالانه ستاد، اخبار متفاوتی منعکس می‌شود. بودجه سالیانه ستاد چه میزان است؟
موحدنژاد: در مورد بودجه سالانه ستاد رقم‌های عجیبی قید می‌شود. در جایی نوشته بودند که بودجه ستاد ۱۴ میلیارد تومان است. جالب این است که مستندی در قبال این خبر ندارند. مشخص نیست از کجا این خبر را دریافت کرده‌اند. در حدی که من اطلاع دارم، بودجه ستاد حدوداً یک صدم مبلغ مذکور یعنی چیزی حدود ۱۴۰ میلیون تومان در سال است؛ هزینه‌ای هم که در ستاد انجام می‌شود بیشتر در مورد بحث بیمه‌شدن افراد است که مبادا حین انجام کار برای آنها مشکلی پیش آید. البته سالانه هدیه‌ای هم برای افراد در نظر گرفته می‌شود که آن هم به‌صورت متوالی پرداخت نشده است. این هدیه حدوداً ۱۰۰ یا ۲۰۰ هزار تومان است. این مبلغ نهایتاً برای مدیری که زمان بیشتری را صرف کرده، شاید در سال به ۳۰۰ هزار تومان برسد.
آیا ستاد استهلال نیروی ثابت و رسمی هم دارد؟
موحدنژاد: خیر؛ به هیچ‌وجه نیروی رسمی و ثابت ندارد؛ نهایتاً یک یا دو نفر که ضمن فعالیت‌های دیگر در دفتر آقا به کار استهلال نیز مشغولند. بنابراین در کل ایران ما حتی یک نفر را نداریم که بگوید من کارمند ستاد استهلال هستم و از آنجا ماهیانه حقوق می‌گیرم.
