استفاده از بازی‌های رایانه‌ای، در پاره‌ای اوقات، همراه با نگاه به تصاویر مستهجن است؛ بنابراین لازم است حکم استفاده از بازی‌های رایانه‌ای از این منظر نیز بررسی شود. این موضوع را با حجت‌الاسلام محمد باقری شاهرودی، استاد قدیمی سطوح عالی حوزه علمیه قم در میان گذاشتیم. او تلاش داشت تا این موضوع مستحدث را با مبانی سنتی فقه جواهری پاسخ گوید.
آیا ملاک حرمت نگاه به تصاویر مستهجن، ایجاد تحریک است و یا اگر تحریک هم نباشد و در راه حلال صرف شود، این تحریک باز هم حرام است؟
در آیات و روایات، همیشه تأکید شده که ستر عورت از ناظر محترم واجب است. ناظر محترم، افراد محرم و غیرمحرم از مرد و زن و مسلمان و کافر و حتی فرد مجنون و طفل ممیز را شامل می‌شود. نظر به عورت دیگری حرام است، چه با تحریک باشد یا با احتمال تحریک و حتی اگر تحریک هم نباشد، فقط نگاه کردن به عورت دیگری شرعاً حرام است. در آیه شریفه ۳۰ در سوره نور آمده است: «قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِک أَزْکی لَهُمْ». در این آیه، تمام استمتاعات از اجنبیه از جمله استمتاعات نظر به او حرام شده است.
البته در روایات گفته‌شده که منظور از حفظ فرج در قرآن، انجام ندادن زناست اما در این آیه شریفه، مراد نظر به آن است. حفظ فرج و ستر آن واجب است، ولو شخص ناظر، مماثل باشد.
روایات زیادی داریم که «عوره المؤمن علی المؤمن حرام». در صحیحه رفاعه آمده است که «من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر فلا یدخل الحمام الا بمئزر»؛ یعنی زن و مرد باید با ستر عورت وارد حمام شوند.
روایات مذکور در این بحث، از جلد اول وسائل، ابواب آداب حمام و یا جلد چهاردهم وسائل، بحث نکاح، ابواب مقدمات نکاح نقل می‌شود. در صحیحه ابن ابی یعفور «قال سألت اباعبدالله(ع) ایجرد الرجل عند صبّ الماء تری عورته او یصبّ علیه الماء او یری هو عوره الناس. قال(ع) کان ابی یکره ذلک من کل احد». کراهت در روایت دال بر حرمت است، نه به معنای مصطلح کراهت؛ چون این اصطلاح فقهاست اما در روایات یا به معنای حرمت است یا اعم از آن‌که به قرینه روایات دیگر در اینجا به معنای حرام است.
و مراد از عورت در مرد همان قبل و دبر و بیضتان است و در مرأه قبل و دبر را شامل می‌شود. هرچند مشهور قائل هستند که در مرد از ناف تا زانوها عورت است و روایاتی هم به نفع آن داریم.
در ادامه آیه شریفه آمده است که «قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیوبِهِنَّ وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ»؛ مؤمنات فرج خود را حفظ کنند و حفظ فرج به معنی ستر آن است و زینت و مواضع آن را که در عرف مشخص است، آشکار نکنند، مگر آن مواضع زینتی که پوشاندن آن متعارف نیست، مثل زینت ابرو و چشم با سرمه و زینت لب‌ها و صورت با مواد آرایشی و زینت دست‌ها با انگشتر. این‌ها مواردی هستند که استثناء شده و زن می‌تواند آن را نپوشاند اما طبق اول آیه، مردها نمی‌توانند به موضع زینت، نگاه کنند، ولو پوشاندن آن‌ها بر زن واجب نباشد. زنان باید روی سر خود مقنعه بگذارند، به‌نحوی که گردن آن‌ها پوشیده شود و مواضع زینت را به‌جز موارد استثناء شده بپوشانند.
در معتبره زراره گفته شده است که مراد از استثناء در آیه «لا ما ظهر منها قال: الزینه الظاهره الکحل و الخاتم»؛ آنچه پوشیدن آن لازم است، رنگ و پوست و نفس عورت است، گرچه در پوشیدن حجم عورت نیز باید احتیاط کرد. پس پوشیدن شبح عورت هم لازم است.
در این مطلب که نظر به عورت حرام است، فرقی بین مسلمان و کافر وجود ندارد. نظر به عورت مسلم (بنا به قول مشهور) حرام است اما درباره نظر به عورت کافر، مشهور این است که حرام است اما ظاهر کلام مشهور تمام نیست، چون دلیل مشهور، اطلاق آیات و روایات است که گذشت و در مقابل آن ادله، چند روایت هم داریم که نظر به عورت کافر جایز است.
آن روایات عبارت‌اند از:
۱. حسنه ابن ابی عمیر عن غیر واحد عن ابی عبدالله(ع) قال: «النظر الی عوره من لیس بمسلمٍ مثل النظر اِلی عوره الحمار».
۲. مرسله الصدوق عن الصادق(ع) انه قال: «انّما اکره النظر اِلی عوره المسلم فاما النظر اِلی عوره من لیس بمسلم مثل النظر اِلی عوره الحمار».
این دو روایت صراحتاً در جواز نظر به عورت کافر هستند. برخی به جواز نظر در عورت کافر معتقدند، مانند مرحوم شیخ حر عاملی (صاحب وسائل) و صاحب حدائق و صدوق(ره).
این دو روایت سنداً و دلالتاً تمام است، چون ابن ابی عمیر نقل می‌کند: عن غیر واحد عن ابی عبدالله و این غیر واحد قطعاً از سه تا بیشتر بوده‌اند و نمی‌شود در بین آن‌ها فرد موثقی نباشد.
اعراض مشهور مضر نیست و موجب ضعف روایت نمی‌شود. علاوه بر آن اعراض مشهور از این روایات معلوم نمی‌شود، چون این روایات جواز با روایات حرام تعارض دارند و شاید به خاطر ترجیح با موافق کتاب که در روایات حرمت وجود دارد، روایات حرمت را مقدم کرده‌اند. پس این اعراض مشهور نیست و اگر اعراض هم باشد، وقتی موجب ضعف سند می‌شود که کاشف از ضعف روایت باشد. در آن صورت هم روایت را از حجیت می‌اندازد، نه اعراضی که مستند به تعارض و ترجیح یک طرف باشد.
مضافاً بر اینکه روایات حرمت، خطاب به مؤمن و مسلم و جامعه مسلمانان است و شامل کافر نمی‌شود. در مجموع می‌شود گفت نظر به عورت کافر بدون تحریک و التذاذ اشکالی ندارد، مگر بنا بر احتیاط.
با این مقدمه جواب پرسش اول روشن می‌شود. نگاه کردن به تصاویر مستهجن، اگر تصاویر کافر باشد، مشکلی ندارد. در حقیقت، نگاه کردن به خود زنِ کافر هم اشکالی ندارد، چه رسد به تصاویر او. البته، تصاویر نباید محرک و التذاذی باشد؛ زیرا اگر محرک یا التذاذی باشد، حتی نظر به حیوان و تصاویر حیوان هم جایز نیست، چون مخالف با حفظ فروج است.
ظاهر روایات و آیات که حرمت نظر را ثابت می‌کند، قطعاً شامل صورت نظر التذاذی هم می‌شود. نگاه به تصویر عورت مسلمان جایز نیست، چون مصداق هتک حرمت است و ملاک حرمت تحریک و التذاذ نیست، بلکه نفس نظر حرام است. با همان ملاکی که نظر به عورت مسلمان جایز نیست، نگاه کردن به تصویر عورتش هم جایز نیست، هرچند تحریک نباشد و در راه حلال و معاشرت با زوجه یا زوج استفاده شود.
آنچه جایز است، این است که انسان مکلف به تصاویر مستهجن فرد غیرمسلمان، بدون التذاذ و قصد آن و ریبه نگاه کند و این نگاه محرک وی در هنگام معاشرت با زوجه باشد و در هنگام نظر کردن نباید نگاه محرک و التذاذی باشد؛ مانند کسی که قرصی می‌خورد و یک ساعت بعد توانایی معاشرت با زوجه‌اش را پیدا می‌کند. اگر نظر به تصاویر کفار، در زمان نگاه کردن محرک نبوده و باعث توانایی فرد در زمان معاشرت با زوجه باشد، ادله از این صورت منصرف است و می‌توان حکم به جواز داد.
آیا تصاویر مستهجن بازیگران بازی‌های رایانه‌ای از آنجا که توسط کاربر شرکت داده می‌شود، زنده محسوب می‌شود؟ اگر ملاک حرمت، تحریک است، وجه تفکیک بین حکم تصاویر پخش زنده و غیر آن چیست؟
در جواب سؤال اول تا حدودی به این مسئله هم پاسخ داده شد. تصاویر مستهجن را باید از بازی‌های رایانه‌ای و از پخش زنده چهره‌های مستهجن جدا کنیم.
نفس نظر به تصویر مستهجنی که مشخص نیست مربوط به چه کسی است، اشکالی ندارد. چون همان‌طور که گفته شد حتی نگاه کردن به بدن کافر و عورت او بدون تحریک و التذاذ و شهوت اشکالی ندارد. نگاه کردن به تصویر مسلمان، چون هتک حرمت است و عنوان ایذاء مؤمن یا وهن بر او را دارد، حتی اگر محرک و به‌قصد التذاذ نباشد، بعید نیست که حرام باشد.
البته اگر تصویر محرک باشد، قطعاً حرام است. در بحث نگاه به بدن و عورت جنس مخالف و عورت جنس موافق، مجرد نظر حرام است و محرک و ریبه و قصد التذاذ، حرمت دیگری است. در حرمت نظر به تصاویر و یا عورت و بدن نامحرم، ملاک محرک بودن نیست؛ چون نظر محرک به هر شی‌ء حرام است؛ خواه تصویر مستهجن باشد یا غیر آن و خواه انسان باشد یا غیر آن .
اما فرق تصاویر پخش زنده و غیر زنده در این است که در پخش زنده، انسانی که کیلومترها فاصله دارد به شما نزدیک می‌شود، مثل رؤیت هلال با دستگاه‌های امروزی؛ مانند این است که شما از پشت شیشه‌ای خود آن شخص را می‌بینید و این مقدار متیقن از خطابات حرمت نظر و وجوب ستر در آیات و روایات است. در پخش غیر زنده، به عکس و تصویر یک شخص، حرکت مصنوعی داده شده یا آن را از حرکت بازمی‌دارند و ممکن است خود شخص زنده نباشد. در اینجا باید یکی از عناوین هتک حرمت یا وهن بر مسلم یا ایذاء او و یا عناوین دیگر بر تصویر مترتب شود تا حکم به حرمت داده شود یا قصد التذاذ، ریبه یا محرک بودن در میان باشد و الا فی‌نفسه بعید است که ادله شامل این تصاویر شود.
آیا ملاک تحریک‌زا بودن تصاویر مستهجن، تحریک شخصی است یا تحریک نوعی؟
چنان‌که گفته شد، وقتی تصویر کافر یا تصویر شخص نامشخص یا تصویر ساختگی باشد، مجرد نظر به تصاویر اشکالی ندارد. اگر صاحب تصویر، مشخص و مسلمان باشد، نظر تعمدی به آن جایز نیست. اگر تصویر محرک بوده و نگاه به‌قصد التذاذ و تحریک باشد، نظر به آن جایز نیست، ولو تصویر رایانه‌ای و ساختگی باشد. البته ملاک محرک‌زا بودن شخصی است. برخلاف خمر که اگر قابلیت اسکار را داشته باشد، حرام است، هرچند برای خود شخص سُکرآور نباشد. در بحث تصویر محرک، چون ملاک حرمت محرک بودن و التذاذ است، محرکیت شخصی مهم است. هر شخصی باید خود را بسنجد و ببیند تصویر برای او محرک است یا خیر؟
آیا ساخت و فروش بازی‌های مشتمل بر تصاویر مستهجن حرام است؟
ساخت این تصاویر در صورتی که فردی بخواهد خود را امتحان کند که می‌تواند بسازد یا خیر، حکم نقاشی را دارد و به‌عنوان ساخت فعل حرامی را مرتکب نشده است، البته اگر برای سازنده محرک نبوده و مفسده جنسی نداشته باشد. اما بعد از ساخت، خرید و فروش آن چون مفسده داشته و احترام و مالیت ندارد، جایز نیست و از باب اکل مال بالباطل است. انتشار آن در جامعه هم، به دلیل مفسده‌ای که دارد، جایز نیست. در ساخت آن هم اگر مفسده‌ای مترتب باشد، جایز نیست.
آیا ساخت و فروش بازی‌های مشتمل بر تصاویر زنان بی‌حجاب غیر مستهجن از آنجا که به‌مرور زمان موجب بی‌اعتنایی کاربران به بی‌حجابی و عادی‌سازی آن می‌شود، می‌تواند مشمول ادله حرمت قرار گیرد؟
جواب این سؤال در پاسخ به سؤالات قبل تقریباً داده شد. مجرد ساخت بازی مشتمل بر تصاویر زنان بی‌حجاب که مستهجن هم نیستند، اشکالی ندارد، مگر اینکه در جهت اثم و گناه به کار گرفته شود و اعانه بر اثم باشد. مجرد ساخت تصویر حتی از زنان کفار هم اشکال ندارد، چه رسد به تصاویر رایانه‌ای؛ اما اگر این تصاویر، استفاده‌های حرام داشته باشد، خرید و فروش آن به‌عنوان تصویر مالیت ندارد و صحیح نیست و پرداخت هزینه برای ساخت آن باطل است. به‌طور کلی، هر آنچه سبب شود انسان نسبت به اعتقادات مذهبی و شرعی خود سست شود، جایز نیست.
آیا در نگاه کردن به تصاویر زنان در بازی‌های رایانه‌ای مسلمان یا غیرمسلمان، شخص یا بازیگری که تصویر معادل او در بازی استفاده شده است، موجب تغییر حکم می‌شود؟
نگاه به تصاویر اگر محرک و التذاذی نباشد، اشکالی ندارد، مگر در تصویر زن مسلمان که تصویر‌سازی موجب وهن به شخص یا عرض او یا وهن مسلمین باشد که در این صورت جایز نیست.
به‌طور کلی، استفاده از زنان در بازی‌های رایانه‌ای اگر آموزنده باشد و باعث تبلیغ وظیفه زنان گردد، مطلوب است، ولی اگر مفسده داشته و برای جوانان و نوجوانان محرک باشد، جایز نیست.
