میزبانی از مسابقات بین‌المللی در راستای نمایش توانمندی شهر کربلا و رفع محرومیت ورزشگاه‌های عراقی فرصتی بود که با بی‌تدبیری منجر به هتک حرمت مقدسات دینی و رنجش خاطر شیعیان جهان شد، ولی در مسیر ورود به بازی‌های سیاسی و تعارض اجتماعی در عراق، با دوراندیشی مرجعیت عراق مدیریت شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، سهشنبه شب هفته گذشته شاهد رخدادی بودیم که کمتر کسی در مخیله خود آن را تصور می‌کرد؛ جدا از درست یا غلط بودن، آنچه منتشر شد با تصویر ذهنی مخاطبان از کربلا تفاوت جدی داشت. شهر کربلا هم برای شیعیان جهان از پاک‌ترین و مقدس‌ترین اماکن جهان است و هم برای غیرمسلمان دست کم به خاطر روز اربعین به عنوان شهری مذهبی و زیارتی شهرتی جهانی دارد. این اتفاق زمانی رخ داد که مراسم افتتاحیه بازی‌های فوتبال غرب آسیا با حضور ۹ تیم ملی از کشور‌های اردن، بحرین، عراق، کویت، لبنان، فلسطین، عربستان‌سعودی، سوریه و یمن در استادیوم بین‌المللی کربلا در هشت کیلومتری حرم امام حسین (ع) در حال انجام بود.
در قالب بخشی از مراسم افتتاحیه مسابقات غرب آسیا بانویی ویولن به دست وارد صحنه می‌شود و برخی زنان بدون پوشش سر و همراه با اجرای زنده سرود ملی عراق، حرکات نمایشی مرتبط با پرچم عراق را انجام می‌دهند. انتشار ویدئویی از این مراسم به سرعت بازتاب گسترده‌ای در فضای رسانه‌ای و مجازی عراق داشت و اعتراضات فراوانی در میان شخصیت‌ها، محافل سیاسی و مذهبی مختلف به هتک حرمت شهر کربلای معلی برانگیخت و حتی دامنه اعتراض‌ها به سطح بین‌المللی از کشور‌های مختلف خصوصا شیعیان جهان گسترش یافت.
شانه‌های خالی برای فرار از مسئولیت
ابتدا بعد از اعتراضات مردم و برخی محافل مذهبی به ویژه در شبکه‌های اجتماعی، اعتراضات مسئولان سیاسی و دینی عراق کم کم داغ و داغ‌تر شد، آنچنان که مسئولان عراقی در واکنش به این انتقادات، از مسئولیت برگزاری این همایش شانه خالی می‌کردند.
استاندار کربلای معلی ضمن بیانیه‌ای اعلام کرد: «دولت محلی استان کربلای معلی هیچ نقشی در آماده‌سازی برنامه‌های این مراسم برعهده نداشته است، نقش ما تنها به مهیا ساختن راه‌ها و میادین و ارائه حمایت‌های لازم محدود بود، اما برنامه‌های افتتاحیه این مراسم از سوی وزارت ورزش و جوانان و فدراسیون فوتبال آماده شده بود و ما هیچ اطلاع و دخالتی در این برنامه‌ها نداشته‌ایم. در این بیانیه تصریح شده است که دولت محلی استان کربلای معلی برای اجتناب از وقوع اشتباهاتی از این دست در آینده، از این به بعد به هیچ نهادی اجازه نخواهد داد برنامه‌ای بدون هماهنگی با دولت محلی در استان کربلا برگزار کند».
وزارت ورزش عراق نیز با صدور بیانیه‌ای مسئولیت برگزاری این مراسم را متوجه فدراسیون فوتبال عراق و نه وزارت ورزش و جوانان دانست. در این بیانیه ضمن بیان اینکه چنین اتفاقی تکرار نخواهد شد، آمده است: هیچ نیت و قصد سویی در اتفاقات مراسم افتتاحیه مسابقات غرب آسیا وجود نداشته و پیش از این به برگزارکننده این مراسم اعلام شده بود لازم است حرمت شهر مقدس کربلا حفظ شود. وزارت ورزش با همکاری فدراسیون حمایت لجستیکی از این رویداد را برعهده داشته و در همین راستا کمیته‌های مربوط در بخش‌های مختلف شکل گرفته که با هماهنگی کنفدراسیون فوتبال غرب آسیا نسبت به اجرای برنامه‌های مورد نظر اقدام کردند.
فدراسیون فوتبال عراق نیز در بیانیه‌ای تأکید که اجرای مراسم افتتاحیه طی قراردادی به یک شرکت تخصصی لبنانی واگذار شده و در قرارداد قید شده بود که «تصویری زیبا از میهن پس از رهایی از چنگ تکفیریان سیاه‌اندیش» ارائه شود. در این بیانیه تأکید شده که به نظر برخی آنچه در این مراسم نشان داده شد تعدی به صبغه دینی شهر بوده و فدراسیون لازم می‌داند از این افراد عذرخواهی و تأکید کند که چنین منظوری مطلقاً در کار نبوده است.
انتقادات داخلی؛ از پیگیری قضایی تا تحقیقات دولتی
«نوری المالکی»، دبیرکل حزب الدعوه عراق، از جمله افرادی بود که به سرعت با صدور بیانیه‌ای ضمن محکومیت شدید این اتفاق، تأکید کرد که آنچه اخیرا در ورزشگاه کربلای معلی در جریان مراسم افتتاحیه رخ داده، هتک حرمت و بی‌احترامی به قدسیت شهر امام حسین (ع) است. وی از دولت عراق خواست تا تحقیقات فوری خود برای مجازات عاملان این هتک حرمت اعم از دولت محلی، وزارت ورزش یا فدراسیون فوتبال را آغاز کند تا چنین اقدامی مجدداً صورت نگیرد.
دیوان وقف شیعی نیز با صدور بیانیه‌ای این مراسم را «تعرض به اخلاق و قانون» دانسته بود و از اقامه دعوای قضایی علیه نهاد برگزارکننده مسابقات به ویژه فدراسیون فوتبال این کشور به دلیل تخلف در عدم رعایت قداست شهر کربلا و زیر پا گذاشتن اخلاق و عرف عمومی خبر داده بود. این دیوان همچنین ضمن تأکید بر آزادی عمومی خواستار توجه به ویژه بودن شهرهای دینی است که برای مؤمنان اهمیت قدسی دارد، شده بود.
در ماده قانون قدسیت کربلا، اعلام شده که کربلا شهری دینی و مقدس است که بایستی از هر نوع بی‌حرمتی به آداب و رسوم مذهبی در آن خودداری شود. آیت‌الله سیدمحمدتقی مدرسی از جمله مراجعی بود که خواستار برخورد با این رفتار بر اساس قانون قدسیت کربلا شد. در صفحه توئیتر ایشان آمده است: «از آنچه در ورزشگاه کربلا رخ داده، از محضر امام حسین (ع) خجالت میکشم».
صدرالدین القبانچی، امام جمعه نجف اشرف، نیز خواستار برکناری وزیر ورزش و جوانان عراق شد و در خطبه‌های نماز هفته گذشته تأکید کرد که وزیر ورزش و جوانان مسئولیت اصلی را در برنامه‌ریزی این مراسم دارد و خود نیز در مراسم حضور داشته است و باید به علت زیر پا نهادن «قدسیت کربلا» برکنار شود.
واکنش‌ها در ایران
جنجال بر سر این موضوع رفته‌رفته گسترش یافت و واکنش‌ها از سطح محافل سیاسی، دینی و فضای مجازی عراق خارج شد و به دیگر نقاط جهان از جمله ایران کشیده شد. تنور داغ واکنش‌ها و اعتراضات در فضای مجازی ایران برافروخته شد و علما و بزرگان دینی نیز اعتراضات شدیدی بیان کردند. بسیاری از متدینان در شبکه‌های اجتماعی، هم‌زبان با علمای دینی، ضمن محکوم کردن این اقدام خواستار برخورد با عوامل اجرایی آن شده بودند.
از جمله موضع‌گیری پر سروصدا در این باره در بیانیه شیخ حسین انصاریان مطرح شد؛ وی با توصیف این رخداد به «حرکتی فجیع» نوشت: هرگز در باورمان نمی‌گنجید که در برابر چشمان شیعیان غیرتمند عراق که همه‌ساله میزبان میلیون‌ها زائر حضرت سیدالشهدا (ع) هستند در مراسم ورزشگاهی در حریم مقدس و پاک کربلا، زنان رقاصه و نوازنده که یادآور فساد بنی‌امیه و وارث یزید و یزیدیان‌اند، حضور یابند و داغی جانگداز بر پیکر اسلام بگذارند. استاد انصاریان در پایان اظهار امیدواری کرد که با موضع‌گیری صریح مراجع، علمای اعلام و اعتراض فراگیر و جدی شیعیان از تکرار این حرکت فجیع در این سرزمین مقدس جلوگیری شود.
بحرانی که فروکش کرد
بحران که از حواشی ورزشگاه در کربلا شعله گرفته بود و آتش آن رفته رفته گسترش می‌یافت با سکوت شیخ عبدالمهدی الکربلایی، امام جمعه کربلا و نماینده آیت‌الله سیستانی، فروکش کرد؛ زیرا خطبه دوم نماز جمعه گذشته کربلا که به خطبه مرجعیت موسوم است و به طرح دیدگاه‌های مرجعیت عالی عراق در خصوص مسائل روز عراق می‌پردازد، محتوی اعتراضی به این داستان نبود.
با سکوت نماینده آیت‌الله سیستانی و عذرخواهی رسمی فدراسیون فوتبال عراق و وعده جلوگیری از تکرار این حوادث، دیوان وقف شیعی عراق نیز در راستای حمایت از حضور بین‌المللی عراق در صحنه‌های ورزشی از طرح شکایت قضایی علیه این فدراسیون انصراف داد و باعث شد تا جنجال‌ها در عراق فروکش کند.
اما سؤال اینجاست که چرا مرجعیت عراق از اعتراض جدی نسبت به این رخداد اجتناب کرد. هیچ کس به ارادت و عشق مرجعیت عراق به خاندان اهل بیت (ع) به ویژه حضرت امام حسین (ع) شکی ندارد، اما تصمیم بر سکوت و عدم واکنش به حواشی ورزشگاه کربلا از چه رویکردی اتخاذ شده بود؟
تنوع در بافت فرهنگی عراق
قبل از تحلیل شتابزده هر مسئله‌ای، بهتر است ابعاد و مؤلفه‌های درگیر در آن را تجزیه و بررسی کرد و سپس به تحلیل روی آورد. از نکات مهم در تحلیل این رویداد در عراق، در نظرگیری بافت فرهنگی و قومیتی این کشور است. کشور عراق از سه گروه کلی شیعه (اکثریت)، سنی و کرد تشکیل شده است. همچنین علاوه بر قومیت‌ها و قبائل عراقی، ادیان و نحله‌های مذهبی متعددی نیز در بین عراقی‌ها دیده می‌شود که گرایشات دینی و فکری متفاوتی دارند.
اساساً یکی از ویژگی‌ها عراق تنوع بافت فرهنگی، فکری و سیاسی در سراسر این کشور است؛ لذا در بین بسیاری از عراقی‌های متدین و مذهبی ارزش‌ها و مقدساتی وجود دارد که برای سایر افراد اهمیتی ندارد. حتی ممکن است ارزش‌های یک گروه برای گروه دیگر ضدارزش محسوب شود. اگر دامنه اختلاف‌نظرها از سطح اندیشه به عمل نزول کند، در مرحله نخست باعث درگیری و تضادهای گروهی می‌شود و در اوج خود به اتفاقاتی منجر می‌شود که در برخی جریانات تندرو مانند تکفیری‌ها در عراق مشاهده شد.
شکی نیست که شکل مراسم افتتاحیه این رقابت‌ها در حریم شهر مقدس کربلا اتفاقی قبیح و بسیار نامطلوب بود که با هتک حرمت این آستان، نقض قانون و بی‌احترامی به عرف شهر کربلا انجام شده است و به هیچ روی نمی‌توان این بی‌تدبیری مسئولان را توجیه کرد. اما با گونه‌شناسی رفتارهای مردم عراق، به طور کلی شاید بتوان سه سطح از برخورد و واکنش در بین مخاطبان عراقی را مشاهده و تحلیل کرد؛
گونه نخست واکنش‌ها مربوط به طیف شیعیان و مسلمان مذهبی عراق است. این افراد به حق نسبت به حرمت‌شکنی در ساحت کربلا متعجب و اندوهگین شده‌اند. این اتفاق اگر در هر نقطه‌ای، غیر از اماکن مقدس عراق روی داده بود، مسئله‌ای داخلی و در محدوده قوانین عراق محسوب می‌شد، ولی آواز خواندن و رقص علنی در محدوده یکی از مقدس‌ترین شهرهای مذهبی شیعیان عراق اقدامی بود که علاوه بر مردم و علمای عراق، موجب ناراحتی و انزجار بسیار از شیعیان در سراسر جهان شد که شرح بخشی از واکنش‌ها در سطور اولیه گذشت.
گونه دوم مربوط به طیفی از جامعه عراقی هستند که با مبانی فکری سکولار به این اتفاق نظر مساعدی دارند؛ این افراد حتی با وجود علاقه به عتبات عالیات و حتی ارادت به امام حسین (ع) این رخدادها را از منظر شادی و پیشرفت عراق می‌بینند. باید در نظر داشت که علاوه بر وجود ادیان مختلف در عراق، بسیاری از قوانین این کشور از جمله قوانین مربوط به حجاب، کلوب‌های شبانه و حتی مشروبات الکی با ایران بسیار متفاوت است. برای مثال فروش و مصرف مشروبات الکلی در بغداد و بسیاری دیگر از شهرهای عراق آزاد است و حتی در شب‌نشینی‌های مخفیانه در شهرهای مذهبی هم وجود دارد. البته بیشتر مشروب فروشان و دارندگان کلوپ‌های شبانه مسیحی هستند، ولی باز برخی از علمای سنتی عراق نیز با همگانی‌سازی قوانین اسلامی در کل عراق به دلیل وجود ادیان و مذاهب دیگر خیلی موافق نیستند.
برای نمونه یک کاربر عراقی در شبکه‌های اجتماعی می‌نویسد: «اجازه دهید همه دنیا مشاهده کند که ما ملتی زیبا و دارای تنوع هستیم که زندگی را دوست داریم.» کاربر دیگری با انتشار کلیپی از این مراسم می‌نویسد: «این همان کربلایی است که می‌شناسیم و دوست داریم.» درست یا اشتباه این افراد بخشی از واقعیت عراق هستند که کاری با ارزش‌های دینی ندارند، ولی با مظاهر شادی و این اتفاق موافق هستند.
طیف دیگر برخی افراد و لجنه‌های سیاسی هستند که نگاهی انتقادی و رویکردی متفاوت به این ماجرا دارند؛ برای مثال یکی از بانوان محجبه در شبکه‌های اجتماعی در ذیل تصویری از فقر در کربلا می‌نویسد: «فقرا در کربلا در نزدیکی حرم سر روی زمین گذاشته و می‌خوابند، ایتام و زنان بیوه بدون سرپناه هستند، خرید و فروش مواد مخدر در کربلا صورت می‌گیرد. آیا این موارد، شما را اندوهگین نمی‌کند و آن را نقض قداست این شهر مقدس قلمداد نمی‌کنید؟».
شخصی دیگر می‌نویسد: «تصویر سمت چپ (کودکی در بین زباله‌ها) تنها ۵۰۰ متر با مرقد امام حسین (ع) فاصله دارد، اما خشم مدافعان قداست کربلا را بر نیانگیخت. تصویر سمت راست (ورزشگاه) از مرقد امام حسین (ع)، ۸ کیلومتر فاصله دارد، اما موجب برانگیخته شدن خشم مدافعان قداست کربلا شد».
بخشی از این طیف، در پی استفاده سیاسی و تسویه حساب جناحی هستند؛ برای مثال برخی از جمله در توئیتر اعتراض مالکی را به چالش کشیدند. عده‌ای او را متهم کردند زمانی که نخست‌وزیر بود و چهار استان عراق را تحویل داعش داد نگران دین و مذهب عراق نبود، یا اینکه چرا در زمان نخست وزیری در مراسم مشابهی در نجف شرکت کرده بود. برخی نیز بر او خرده گرفتند که نسبت به دزدی و اختلاس‌ها چرا بی‌تفاوت بوده است.
وجه تفاوت این گروه با طیف قبلی این است که این گروه نسبت به اتفاق افتاده اظهار رضایت نمی‌کند، ولی رویکرد انتقادی به وضعیت اجتماعی و مقامات معترض به هتک حریم قدسی دارد. جالب آنکه برخی ایرانیان نیز در شبکه‌های اجتماعی با سوءاستفاده از این فضا تناقضاتی در حوزه دین و آزادی‌های فردی مطرح کردند و این اتفاق را بدون ملاحظه واکنش‌ها و اعتراضات در عراق، رویدادی روزمره در این کشور وانمود ساختند. البته بسیاری از کاربران ایرانی نیز از سوی دیگر خواستار برخورد علمای کربلا و نجف با این موضوع شدند.
درس‌هایی که باید آموخت
توسعه، پیشرفت و ساخت ورزشگاه و امکانات ورزشی و تفریحی از نکات مطلوب و در راستای عمران و کاهش معضلات اجتماعی شهری محسوب می‌شود. لیکن در این مسیر باید مواظب بود که آسیب‌های فرهنگی و الگوهای مدیریتی اشتباه بر مدار اجرایی این مجموعه‌ها سوار نشود. تلاش برای نشان دادن جایگاه و توانمندی شهر مقدس کربلا و رفع محرومیت ورزشگاه‌های عراق از میزبانی رقابت‌های بین‌المللی اقدام درخوری بود که با سوءمدیریت و بی‌تدبیری به بحرانی تبدیل شد که آزردگی خاطر شیعیان و فروکاست شأنیت مدیریت شهری و کشوری را در پی داشت و می‌توانست تبعات اجتماعی و سیاسی متعددی را به بار آورد.
با وجود این، یکی از نکات مثبتی که در تمام بیانیه‌های نهادهای مسئول و اجرایی مشاهده شد، تأکید همه‌جانبه بر عدم تکرار این رخداد بود. اگرچه وقوع یک‌باره آن نیز موجب بی‌حرمتی به ساحت قدس حسینی و عباسی بود، لیکن اعتراضات شدید و جلوگیری از قبح‌شکنی در شهرهای مذهبی رویکرد بازدارنده و مثبتی داشت تا به وجهه و حرمت شهرهای مقدس که محل مخابره پیام جهانی اسلام و تشیع است عنایت بیشتری شود.
نکته مهم‌تر نقش مرجعیت در مدیریت این بحران بود. با توجه به تعدد نگرش‌ها و رویکردهای سیاسی اجتماعی، جنجال‌ها بر سر این موضوع رفته رفته در جامعه در حال گسترش و تبدیل به معضلی اجتماعی و سیاسی بود که با یک اتفاق قابل پیش‌بینی، این بحران فروکش کرد. سکوت مرجعیت عراق و عدم ورود نماینده آیت‌الله سیستانی به موضوع حواشی ورزشگاه کربلا در جریان قرائت خطبه دوم نمازجمعه و اتفاقات بعدی، نشان از مدیریت موضوع در پشت صحنه اجتماعی و دینی عراق داشت.
سکوت معنادار آیت‌الله سیستانی در اعلامات رسمی و مدیریت پشت صحنه و همراهی گروه‌های دینی و عراقی بستن پرونده و تأکید همه‌جانبه بر عدم تکرار آن در راستای موفقیت تیم ورزشی عراق باعث شد تا برخی جریانات سیاسی نتوانند از این شرایط بهره‌برداری سیاسی کنند. البته مدیریت استانی و شهری شهرهای مذهبی و مجموعه‌های ورزشی و فرهنگی عراق باید احتیاطات و تدابیر خود را درباره شهرهای مذهبی دو چندان کنند، به شکلی که مانع از تکرار این رخدادها به هر شکل ممکن در این شهرها شوند.
محمد پارسائیان، خبرگزاری بین‌المللی قرآن
