مسیر رسیدن به درجه اجتهاد، خیلی طولانی‌مدت است و نباید انتظار داشت که از این قریب یک دهه‌ای که دوره‌های تخصصی سطح سه و سطح چهار در حوزه‌های خواهران شکل‌گرفته است، خروجی مجتهده هم داشته باشد. البته نظر شخصی بنده این است که اصلاً حوزه خواهران نباید به آن سمت‌وسو حرکت کند. الآن در حوزه‌های برادران هم یک تقارن و تعادلی در حال برقراری است. چون ما بیش از مقداری که به مجتهد و مرجع تقلید نیاز داریم، به متخصصان گرایشی در حوزه‌های معارف اسلامی نیاز داریم.
اختصاصی شبکه اجتهاد: بعدازانقلاب اسلامی، تحول زیادی در حوزه علمیه خواهران به وجود آمد. امروزه، حوزه علمیه خواهران به یک‌قطب عظیم علمی با تعداد طلاب زیاد، تبدیل‌شده است. برخی با گسترش این حوزه مخالف‌اند و صرف بودجه برای این مسئله را صحیح نمی‌دانند. در مقابل، برخی دیگر بر این باورند که خواهران نیز مانند آقایان حق تحصیل در سطوح عالیه را دارا هستند. آغاز پنجمین دهه انقلاب اسلامی و در پیش بودنِ ایام ولادت حضرت زهرا (س) و روز زن، فرصت مناسبی برای واکاوی وضعیت حوزه علمیه خواهران در چهل سال اخیر است. در این خصوص با حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر صافی اصفهانی، ریاست موسسه آموزش عالی مجتهد امین شهر اصفهان گفتگو کردیم. او که مدیریت یکی از بهترین و موفق‌ترین حوزه‌های علمیه خواهران کشور را به عهده دارد تا آنجا که تنها رشته تخصصی سطح ۴ برادران و خواهران در حوزه اصفهان، در این مدرسه برگزار می‌شود معتقد است برخی توقعات از حوزه خواهران، زودهنگام و نا به‌جا است. معاون آموزش دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان، برنامه حوزه خواهران را رسیدن به اجتهاد نمی‌داند. مشروح گفتگو با وی به‌قرار زیر است:
اجتهاد: تولیدات علمی حوزه‌های علمیه خواهران را در سال‌های پس از انقلاب چگونه ارزیابی می‌کنید؟
صافی اصفهانی: حوزه‌های علمیه در سال‌های پس از انقلاب با دوره عمومی سطح دو شروع‌شده است. این دوره، خروجی پژوهشی به‌صورت کامل و تمام‌عیار ندارد؛ اما در دوره سطح سه و سطح چهار، به‌صورت جدی و تکمیلی، کمتر از یک دهه است که در حوزه‌های علمیه خواهران شکل‌گرفته است که به‌عنوان دوره‌های سطح سه تخصصی و سطح چهار است. این دوره‌ها، خروجی پژوهشی در قالب مقاله تخصصی یا علمی پژوهشی یا پایان‌نامه داشته است.
در مدرسه آموزش عالی حوزوی مجتهده امین که تولیت آن بر عهده من است، تابه‌حال نزدیک به دویست پایان‌نامه سطح سه و سطح چهار و بیش از سی مقاله تخصصی یا علمی پژوهشی در همین یک موسسه که در اصفهان و وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان است، بحمدالله شکل‌گرفته است.
حضور خواهران در جشنواره علامه حلی یا جشنواره «بانوی کرامت» که در کل کشور برگزار می‌شود، قابل‌توجه بوده است. معمولاً در جشنواره علامه حلی، تعداد خانم‌های طلبه‌ای که در این جشنواره در صدر نشسته‌اند قابل‌ملاحظه و توجه بوده است. درواقع اگر نگوییم حوزه علمیه خواهران در برخی از موضوعات پژوهشی پیشتاز بوده است، حداقل این است که با حوزه علمیه برادران رقابت کرده است.
به نظرم این رویداد، رخداد بسیار مبارکی است؛ چون چهلمین سال انقلاب اسلامی را پشت سر گذاشتیم و وارد چهلم دوم انقلاب اسلامی شدیم. نهاد حوزه‌های خواهران هم از نهادهای مبارک و مقدسی است که مولود انقلاب اسلامی است و بعدازانقلاب اسلامی، با نظر مرحوم امام رحمه‌الله و تشکیل مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران، به‌صورت رسمی آغاز به کارکرده است، ما می‌توانیم این نهاد مقدس را از نهادهای مولود انقلاب اسلامی و از برکات شکل‌گیری انقلاب اسلامی در ایران ذکر کنیم. خروجی‌های حوزه خواهران نیز به‌عنوان برکات و ثمرات همین انقلاب است. از لحاظ فرهنگی و تبلیغی، خروجی حوزه علمیه خواهران، به‌مراتب بیشتر از خروجی پژوهشی تحقیقی بوده است.
اجتهاد: تمرکز دروس حوزه علمیه خواهران بر دروس تبلیغ یا فقه مسائل زنان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
صافی اصفهانی: در عرصه فقه زنان، همان‌طور که عرض کردم، در یک دهه اخیر که رشته‌های تخصصی سطح سه و سطح چهار، شکل‌گرفته است، بعضی از رشته‌ها به‌طور خاص به فقه زنان می‌پردازد. مثلاً سطح سه مطالعات اسلامی زنان یا سطح سه فقه و اصول یا سطح چهار فقه خانواده که به‌طور خاص یا عمده سرفصل‌های آن ناظر به موضوعات و فروع فقه زنان است. اخیراً رشته‌های کاربردی دیگری هم به رشته‌های سطح سه حوزه خواهران اضافه‌شده است، مثل مشاوره خانواده با رویکرد اسلامی که بخش معظمی از مشاوره خانواده، فقه زنان است. در سطح سه تربیت دینی کودک و نوجوان، بخشی از سرفصل‌های آن راجع به فقه دختران و تربیت فقهی برای دختران است.
بنابراین در رشته‌های سطح سه و سطح چهار، به‌ویژه در یک دهه اخیر، برخی از رشته‌ها، نظیر رشته‌هایی که یادکردم، به حوزه فقه زنان به‌صورت روزآمد یعنی راجع به مسائل مستحدثه و مسائل فقهی روز و مورد ابتلای روز جامعه و نظام، پرداخت بهتر و بیشتری دارد. حتی می‌توانم بگویم علی‌رغم اینکه فقه‌های مضاف در حوزه‌های برادران، به‌استثنای قم، کمرنگ است؛ اما در حوزه خواهران، قریب یک دهه است که در سطح سه و سطح چهار، فقه‌های مضاف، آغازشده است و به آن پرداخته می‌شود. مثل سطح چهار فقه خانواده که به فقه خانواده به‌عنوان یک فقه مضاف پرداخته و خروجی‌هایی هم داشته است. هم فارغ‌التحصیلانی داشته است و هم پایان‌نامه‌های پژوهشی برونداد این دوره سطح چهار فقه خانواده بوده و هست و هم در عرصه‌های تبلیغی، بعضی از خواهران فارغ‌التحصیل توانسته‌اند نقش‌آفرینی کنند.
اجتهاد: چرا تنها تعداد انگشت‌شماری از زنان به درجه اجتهاد رسیده‌اند؟ مشکل در سلوک اجتهادی آن‌هاست یا به جهت وظایف خانه‌داری، نتوانستند به این درجه برسند؟
صافی اصفهانی: رسیدن یک طلبه به مقام اجتهاد، وقتی حاصل می‌شود که این طلبه در دوره‌های خارج فقه و اصول شرکت کرده و از محضر مراجع تقلید استفاده کند. ما از حوزه‌های علمیه خواهران، چنین انتظاری را نداشته و نداریم و چنین زیرساختی هم برای حوزه علمیه خواهران فراهم نشده است.
حوزه‌های علمی خواهران متشکل از دوره‌های عمومی سطح دو و دوره‌های تخصصی سطح سه و سطح چهار است و تابه‌حال کرسی درس خارج در حوزه‌های علمیه خواهران به‌صورت رسمی و نظام‌مند، شکل نگرفته است. البته به‌استثنای قم که به‌هرحال در حدی که من اطلاع دارم، کرسی خارج فقه و اصول برای بانوان توسط تعدادی از خود بانوان وجود دارد، مثل حاجیه‌خانم صفاتی و چند نفر دیگر؛ اما این انتظار غلطی است که ما فکر کنیم حوزه‌های علمیه خواهران مثل حوزه برادران باید بخشی از خروجی‌های آن مجتهده باشند؛ آن‌هم مجتهده مطلق و نشستن بر کرسی افتا و مرجعیت. قطعاً این‌گونه نیست. حوزه‌های خواهران برای این هدف، بنیان‌گذاری نشده است. به لحاظ اینکه اجتهاد بانوان فقط برای خود آنها حجیت دارد و نمی‌توانند بر مسند فتوا بنشینند و اشخاصی از آنها تقلید کنند. درواقع، اجتهاد بانوان یک اجتهاد شخصی است نه اجتهاد عمومی که بتوانند فتوا صادر کنند و در مصدر فقهی قرار بگیرند.
بنابراین ریل‌گذاری حوزه خواهران از ابتدا به‌ویژه بعدازانقلاب اسلامی ایران، برای این نبوده که بخشی از خروجی حوزه علمیه خواهران، مجتهده باشند. هرچند مجتهد متجزی جزء اهداف حوزه خواهران بوده است که مثلاً بانوان ما در بعضی از فروع فقهی زنان، مجتهد متجزی بشوند و در آن عرصه به درجه اجتهاد برسند ولی اجتهاد بانوان، از این حیث که بتوانند فتوا بدهند و برای مسائل فقهی جامعه و نظام، به عنوان مصدر فقهی قرار بگیرند، نخواهد داشت؛ اما می‌توانند با رسیدن به این منصب و درجه، در حوزه‌های فقهی زنان و سایر حوزه‌های فقهی، تولید علم داشته باشند.
به‌هرحال اینکه بگوییم چرا مانند مجتهده امین، بانوی ایرانی اصفهانی که در دوران پیش از انقلاب بوده است، در حوزه‌های بعدازانقلاب، مجتهده امین‌ها وجود ندارد، این سمت‌وسو، هنوز برای حوزه‌های خواهران مطرح نیست.
اجتهاد: اینکه می‌فرمایید حوزه خواهران به سمت اجتهاد نرفته است را به‌عنوان نقد بر حوزه خواهران می‌گویید یا اصلاً قبول ندارید که حوزه خواهران باید به این سمت‌وسو کشیده شود؟
صافی اصفهانی: به‌هرحال سیاست‌گذاری این‌چنین نبوده و من معتقدم که لزومی هم ندارد که به سمت‌وسوی این هدف هم حرکت کنیم. چون هدف ما از حوزه علمیه خواهران، آموختن معارف حوزوی در دوره‌های عمومی و دوره‌های تخصصی به بانوان هست؛ اما اگر دوره‌های فرا تخصصی در آینده شکل بگیرد و بعضی از همین خانم‌هایی که دوره‌های عمومی و تخصصی را گذراندند، در آن دوره‌های فرا تخصصی به‌عنوان خارج فقه و اصول شرکت کنند و به‌صورت فقه مضاف یعنی فقه زنان، به درجه اجتهاد متجزی برسند، گام دوم است و انشالله در چهل دوم انقلاب اسلامی، این جریان شکل بگیرد.
به‌هرحال رسیدن به درجه اجتهاد، خیلی طولانی‌مدت است و نباید انتظار داشت که از این قریب یک دهه‌ای که دوره‌های تخصصی سطح سه و سطح چهار در حوزه‌های خواهران شکل‌گرفته است، خروجی مجتهده هم داشته باشد. البته نظر شخصی بنده این است که اصلاً حوزه خواهران نباید به آن سمت‌وسو حرکت کند. الآن در حوزه‌های برادران هم یک تقارن و تعادلی در حال برقراری است؛ چون ما بیش از مجتهد و مرجع تقلید، به متخصصان گرایشی در حوزه‌های معارف اسلامی نیاز داریم.
نیاز رساله‌ای مردم و نیاز مردم به فتوای مراجع را چند مرجع در کل دنیای تشیع، می‌توانند پاسخگو باشند؛ اما اینکه مجتهدانی باشند که در فرع فرع فقه ما، دارای یک تخصص و تبحر علمی باشند، الآن در حوزه‌های برادران هم وجود دارد. باید سیاست‌گذاری حوزه‌های برادران هم به سمت تربیت مجتهد متجزی و متخصص در یک فرع از معارف دینی و فقهی برود.
اجتهاد: اجتهاد مطلق با توجه به توسعه‌ای که در مفاهیم و موضوعات علوم پیش‌آمده، تقریباً جزء محالات است، اما آیا مراد شما از تخصص، همین اجتهاد متجزی است؟
صافی اصفهانی: منظورم از فقه تخصصی، همان تجزی در اجتهاد است که بیشتر می‌تواند نیازهای جامعه و نظام را پاسخگو باشد.
اجتهاد: در مورد فقه زنان، چرا نباید توقع داشته باشیم که زنان به اجتهاد متجزی برسند؟
صافی اصفهانی: عرض کردم، سیاست‌گذاری در حوزه‌های خواهران، بر این منوال نیست. اینکه آیا باید این مطلب باشد یا نباشد، نظر من این است که الآن زمان آن نرسیده است؛ اما باید در آینده بر روی اجتهاد متجزی بانوان نیز سرمایه‌گذاری کرد. وقتی دوره‌های سطح سه و سطح چهار به حد وفور برسد، به‌هرحال تعدادی از نخبگان این دوره‌ها، می‌آیند و در دوره‌های تخصصی و خارج فقه و اصول و فقه‌های مضاف، به‌ویژه در حوزه مطالعه زنان ورود پیدا کرده و ممارست می‌کنند و به درجه اجتهاد متجزی می‌رسند، هرچند خروجی اجتهاد آنها از حیث مصدر فقهی و فتوایی بودن، مثل خروجی اجتهاد در حوزه برادران نیست؛ اما آثار مطالعاتی و علمی و پژوهشی آن، جنسیتی نیست؛ یعنی هم مرد و هم زن می‌تواند تولید علم کند.
اجتهاد: آیا این دروس این امکان را به بانوان می‌دهد که در مسائل خودشان مجتهد شوند؟
صافی اصفهانی: به نظر می‌رسد دروس همین‌گونه است. دروس حوزه‌های خواهران به‌ویژه در دروس فقهی و اصولی آنها بسیار گسترده است. در موسسه آموزش عالی مجتهد امین در سطح چهار، اساتیدی که تدریس می‌کنند که بعضی از آنها مدرسان درس خارج در حوزه برادران هستند و اذعان دارند که توانمندی فقهی و اصولی بانوان با فضلای حوزه برابری می‌کند و حتی گاهی بالاتر است.
بنابراین برنامه تحصیلی سطح سه و چهار، به‌ویژه در دوره‌هایی که تم فقهی و اصولی دارد مثل سطح سه فقه و اصول و سطح چهار فقه خانواده و مطالعات اسلامی زنان، به‌گونه‌ای است که این خانم‌ها، ظرفیت‌های علمی لازم برای آن دوره‌های فرا تخصصی و دوره‌های تجزی در اجتهاد را دارا هستند و می‌توانند بعداً وارد مراحل بالاتر بشوند. بله، برنامه درسی حوزه خواهران بسیار غنی است. به نظر من حوزه خواهران، به لحاظ اینکه متن محور نیست، خروجی‌های خوبی در آینده خواهد داشت.
اجتهاد: اینکه فرمودید ریل‌گذاری حوزه خواهران این‌گونه نبوده که برای اجتهاد آماده شوند بااینکه فرمودید دروس حوزه خواهران، آنها را برای اجتهاد آماده می‌کند، در تنافی است. اگر ممکن است در این مورد توضیح بفرمایید.
صافی اصفهانی: عرض کردم سیاست‌گذاری این نیست؛ اما این ظرفیت و این قابلیت در دروس حوزه خواهران وجود دارد. چون وقتی سیاست‌گذاری این باشد، وقتی می‌خواهند حوزه‌های خواهران را ارزیابی کنند، می‌گویند چرا مرجع تقلید و مجتهد از حوزه‌های خواهران، بیرون نیامده است و همین مطلب، ابهامی می‌شود که شما هم در سؤال‌های قبلی مطرح فرمودید. بنابراین سیاست‌گذاری این نیست؛ اما سؤال شما این بود که دروس حوزه این ظرفیت و استعداد را برای خواهران ایجاد می‌کند که در آینده تعدادی از خواهران وارد عرصه اجتهاد بشوند و درواقع مجتهد متجزی بشوند، بنده در پاسخ به این سؤال عرض کردم این قابلیت و این پتانسیل در دروس حوزه‌های علمیه خواهران پیش‌بینی و تعبیه‌شده است.
در بعضی از درس‌های خارج فقه و اصول موجود نیز برخی از خواهران شرکت می‌کنند مثل درس خارج آیت‌الله طباطبایی نژاد که برخی از بانوان توانمند، در این درس شرکت می‌کنند.
سیاست‌گذاری حوزه خواهران بر تربیت مجتهد نبوده است اما این استعداد در دروس طراحی‌شده برای خواهران وجود دارد؛ به‌خصوص در دروس فقه و اصول که خواهران بتوانند انشالله در آینده در این زمینه نیز گام بردارند.
اجتهاد: ما وقتی به جامعه زنان نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که متخصص خانم در پزشکی و مهندسی و … داریم؛ اما در عرصه فقه بااینکه بیش از یک دهه هم از اضافه شدن سطح سه و چهار هم می‌گذرد، آن‌قدری که خانم در بقیه عرصه‌های علوم، صاحب‌نظر شدند، در عرصه‌های فقهی این‌گونه نبوده است. علت این مسئله گذشته از سیاست‌گذاری حوزه، چه بوده است؟
صافی اصفهانی: شما که می‌گویید متخصص فقه خانم نداریم باید ثابت کنید. من که گفتم مجتهده داریم. علاوه بر اینکه این تعداد مجتهده، کسانی هستند که کرسی خارج فقه و اصول دارند و در آن تراز مطرح هستند و به آن رتبه و درجه علمی پژوهشی رسیده‌اند؛ اما اینکه در ریز موضوعات فقه زنان، آیا ما متخصص داریم یا نداریم، به نظر من متخصص داریم و تعداد آنها هم زیاد است. آن چندنفری که من ذکر کردم، مجتهده بودند که توانمندی اداره یک درس خارج فقه و اصول را دارند و بعضاً هم بالفعل درس خارج فقه و اصول دارند مثل حاجیه‌خانم صفاتی؛ اما اینکه در ریز موضوعات فقهی زنان، متخصصانی در حوزه‌های خواهران تربیت‌شده یا نشده، عرض می‌کنم که شده و زیاد هم هستند. در همین اصفهان شاید بتوان از صد نفر نام برد که در ریز موضوعات فقهی زنان، کارکرده‌اند و بسیاری از آنها هم کسانی هستند که در دوره‌های سطح چهار مشغول به تحصیل هستند و یا فارغ‌التحصیل شده‌اند و یا از اساتید سطح سه حوزه‌های خواهران هستند؛ اما آن ظهور و بروز را نداشته است.
در اینجا هم نمی‌شود با علوم انسانی مقایسه کرد؛ زیرا سابقه تخصصی شدنِ علوم اسلامی، سابقه کوتاهی است. لذا نباید مقایسه کنیم که اگر مثلاً در رشته پزشکی، زنانی داریم که در موضوعات جزئی، تخصص دارند، پس چرا در زنان حوزوی و فارغ‌التحصیلان حوزوی، این تخصص‌های ریز وجود ندارد. این تخصص‌های ریز باید وجود داشته باشد و انشالله در آینده تحقق خواهد یافت و الآن زود است که ما چنین انتظاری را از حوزه‌های خواهران داشته باشیم، کما اینکه در حوزه‌های برادران هم هنوز این جنبه‌ای که شما فرمودید که تخصص‌های ریز و موضعی باشد، خیلی شکل نگرفته است و کمیت قابل‌ملاحظه‌ای ندارد.
اجتهاد: آیا می‌توان گفت اینکه خانم‌های طلبه، بعد از گذشت این‌همه زمان نتوانستند مثل بقیه علوم، به‌عنوان متخصص یا صاحب‌نظر مطرح باشند، به خاطر اشتغالات آنها و دستورات اسلامی مبنی بر رسیدگی به امور خانه است و نیل بانوان غیرطلبه به درجات علمی بالا، به جهت عدم اعتنای آنها به دستورات اسلامی در زمینه همسرداری و فرزندداری بانوان است؟
صافی اصفهانی: در علوم انسانی هم خانم‌هایی که در ریز موضوعات علوم انسانی به تخصصی رسیده‌اند مثل تخصص حقوقی و … آنها هم متدین هستند و وظایف خانه‌داری، همسر داری و فرزند داری را به نحو احسن، به انجام می‌رسانند. آن اتفاق در علوم انسانی افتاده با پیشینه‌ای بیش از یک صدسال را دارد؛ اما در علوم حوزوی چنین انتظار و توقعی زودهنگام است. اینکه بگوییم خانم‌های حوزوی به لحاظ تدین و ایمان و تقوا، فرصت و مجال پرداخت تخصصی به موضوعات فقه زنان را ندارند و از آن‌طرف العیاذ بالله بگوییم آن تعهد و صیانت بر خانه و خانواده در غیر حوزوی‌ها وجود ندارد، حرف ناصوابی است. در آن‌طرف هم تدین و صیانت وجود دارد و توانسته‌اند به تخصص و تبحر برسند ولی آن علوم یک ریل‌گذاری چند صدساله دارد؛ اما در حوزه‌های خواهران، این هدف‌گذاری اتفاق نیفتاده است، لذا الآن خیلی زودهنگام است که ما الآن چنین توقع و انتظاری داشته باشیم.
