مهاجرت عالمان عاملی را باید از زاویه انتقال سنتی فقهی با ویژگی‌های خاص آن مورد توجه قرار داد که به سرعت در مراکز علمی ایران رواج یافت. شواهدی دلالت بر این دارد که آنان در مناقشه‌های کلامی و مذهبی صفویه با عثمانی از شاهان صفوی حمایت کرده و نقش مهمی در این خصوص ایفا کرده اند، اما به دلیل پراکنده بودن این نوع مدارک، چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، پژوهشی در زندگی، کارنامه علمی و روزگار شهید ثانی، با ترجمه و نگارش محمدکاظم رحمتی از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی چاپ و روانه بازار نشر شده است.

فهرست مطالب کتاب به این قرار است: «حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی و رساله الرحله او»، «احیاء علوم الدین ابوحامد غزالی و کتاب کشف الربیه عن احکام الغیبه زین الدین عاملی»، «نکته‌هایی درباره حیات عالمان امامی در قلمرو عثمانی»، «نکته‌هایی در باره کتاب منیه المرید فی أدب المفید و المستفید زین الدین عاملی»، «ثانی و مسأله شهادت او به دست مقام‌های عثمانی»، «تقیه در عمل: سفرهای بهاءالدین عاملی در قلمرو عثمانی (۹۹۱-۹۹۳/ ۱۵۸۳-۱۵۸۵)»، «عالمان عاملی و نقش آنها در مجادلات سیاسی – مذهبی صفویه با عثمانی»، «نکته‌هایی در باره تقیه در سنت امامیه»، «ابن عودی و کتاب بغیه المرید»، «عالمان امامی و مبنای رفتار سیاسی آنها در عصر صفویه»، «تحولات دینی عصر صفویه و نقش عالمان عاملی»، «نکته‌هایی در باره کاربرد آگاهی‌های تاریخی در فهرستنویسی و تصحیح نسخه‌های خطی: مطالعه موردی شهید ثانی»، «انجامه، شیوه ای برای تبارشناسی نسخه‌ها: مطالعه موردی مسالک الافهام شهید ثانی»، «نکته‌هایی در باره سید علی بن حسین صائغ حسینی، شاگرد شهید ثانی»، «تشیع در قلمرو حکومت عثمانی»، «نکته‌هایی در باره ملا محمود لاهیجانی از شاگردان گمنام شهید ثانی»، «چند اثر به خط شهید ثانی و چند نکته در باره آنها»، «قاضی معروف شامی و ارتباط او با شهادت شهید ثانی»، «نکته‌هایی درباره مظفرالدین علی، نویسنده شرح حال شیخ بهایی»، «مجادلاتی در باره نماز جمعه در روزگار شاه طهماسب صفوی» و «ملاحظات و افزوده‌ها».

در مقدمه کتاب آمده می‌خوانیم: مجموعه مقالات حاضر با تاکید بر مسائلی که در قبل از آنها سخن رفت، تدوین شده است و هر کدام از آنها سعی در پاسخ دادن تفصیلی به برخی مسائل مطرح شده در سطور پیشین را دارد. وجه مهم و با اهمیت مطالعات ارایه شده در مجموعۀ حاضر در تکیه بر متون فقهی و تحلیل آنها برای مسائل مورد بحث است؛ متونی که زبان و ادبیات خاص خود را دارد و شاید به همین دلیل است که کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است.

 ظهور صفویه و اعلان تشیع توسط شاه اسماعیل اول صفوی واکنش‌هایی را در جوامع شیعی خارج از قلمرو صفویه خاصه جبل عامل و عراق عرب در پی داشته است اما متاسفانه دانش ما از این گونه عکس العمل‌ها به دلیل نبود مدارک کافی اندک و دقیقا نمی‌دانیم که عالمان شیعی ساکن در جوامع مذکور چه موضعی در قبال صفویان اتخاد کرده‌اند. نیومن بر اساس مجادلات میان محقق کرکی و شیخ ابراهیم قطیفی در مسئله خراج، این نزاع را تعمیم داده و آن را نشانی از واکنش برخی علماء نسبت به اعلان تشیع از سوی صفویه و رد آن دانسته است. در حالی که منازعه میان قطیفی و محقق کرکی ربطی به اعلان تشیع از سوی صفویه و حتی تشیع مورد حمایت صفویه ندارد که عموما محققان صفوی پژوه دست کم تشیع دورۀ شاه اسماعیل اول را تشیعی افراطی و غلو آمیز می‌دانند که دیدگاهی نادرست است، نزاع میان محقق کرکی و قطیفی ظاهرا بحثی فقهی یا انتقاد از موضع محقق کرکی در نزدیکی به قدرت دنیوی که در سنت اسلامی مورد نکوهش قرار گرفته باشد.

درست است که بخش اعظمی از هواداران صفویه خاصه کسانی که در آناتولی زندگی می‌کرده‌اند، پایبند تشیع فقهی نبوده‌اند اما بدیهی است که تشیع مورد حمایت صفویه، تشیع فقهی بوده است. دربارۀ موضع عالمان جبل عامل خاصه فقیهان برجسته پس از محقق کرکی و یا برخی از معاصران وی چون سید حسن بن جعفر کرکی اطلاع مهمی باقی مانده است اما مشخص نیست چرا چنین اطلاعاتی از نظر بدور مانده است.

مهمترین فقیه امامی پس از محقق کرکی، شهید ثانی و شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی هستند. از حسین بن عبدالصمد عاملی رسالۀ کوتاهی با عنوان الرحله العراقیه باقی مانده که متن آن به تازگی منتشر شده و حاوی نکات مهمی در خصوص مواضع این عالم برجسته عاملی در خصوص صفویه است و بر خلاف نظر نیومن این متن و برخی شواهد دیگر به صراحت نشانگر آن است که عالمان عاملی از حکومت صفویه حمایت کرده و اعلان تشیع را فرصت به دست آمده برای ترویج تشیع دانسته‌اند و نزدیکی یا عدم نزدیکی آنها به دربار صفویه بدون آنکه به مسئله پذیرش تشیع صفویه مرتبط باشد، بیشتر نمایانگر گرایشی در سنت اسلامی در عدم نزدیکی به قدرت و ناپسند دانستن آن بوده است که این موضوع به تفصیل در مقالۀ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی و رسالۀ الرحلۀ او مورد بحث قرار گرفته است.

مقالات بعدی به نحو مشخص از نقش دو عالم برجسته شیعی در عصر نیمه نخست صفویه یعنی محقق کرکی و زین الدین بن علی عاملی مشهور به شهید ثانی بحث می‌کنند، هر چند بحث و تمرکز اصلی بیشتر بررسی در جنبه‌های کمتر مورد توجه قرار گرفته شهید ثانی است و تلاش شده است تا برخی ابهام‌های موجود در زندگی این عالم برجسته شیعی را برطرف کند. چند مقاله آمده در این بخش ترجمه است و به قلم دون استوارت است که مناسبت تام و تمامی با دیگر مقالات مجموعه حاضر دارد. با این حال فروتنانه باید بیان کرد که هنوز پژوهش دربارۀ شهید ثانی با ابهامات چندی روبرو است و دربارۀ بخش‌هایی از زندگی او خاصه سالهای دشوار زندگی او و ده سال آخر این عالم برجسته شیعی عصر صفویه، مطالب چندانی در دست نیست و باید امید داشت که تداوم پژوهش‌های دیگر بتواند ابهامات موجود را برطرف کند.

بخش اعظم مقالات حاضر به گونه‌ای مرتبط با زین الدین بن علی عاملی مشهور به شهید ثانی است که علیرغم آنکه اطلاعات فراوانی در خصوص او در دست است، جای پژوهشی مستقل در خصوص او و نقش مهمی که در تحولات مذهبی عصر صفویه ایفا کرده، همچنان خالی است و دلیل آن نیز اختلافات و تناقضات فراوان در اطلاعات موجود است،

حقیقتاً شهید ثانی و عمر پربرکت او نمونه‌ای جالب توجه از حیات عالمان امامی در سده‌های میانه است و به حق همانگونه که در یکی از اجازات در توصیف شهید ثانی دیده‌ام، تعبیر «برکه المؤمنین» در اشاره به شهید ثانی، تعبیر و توصیف زیبا و دقیقی است.

 هرچند نگارنده در نوشتار حاضر جهد بلیغی در جستجو و تحقیق در مقالات ارایه شده نموده اما باید اعتراف کرد که هنوز نکات و جنبه‌های مختلفی از مسائل مورد بحث در نوشتار حاضر نیازمند تحقیق و پژوهش بیشتر و یافتن منابع و تحلیل دقیقتر منابع است.

یادآوری می‌شود، چاپ اول کتاب «شهید ثانی، پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او» به ترجمه و نگارش دکتر محمدکاظم رحمتی، سال گذشته به قیمت ۳۹,۰۰۰ تومان در ۷۷۸ صفحه توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی روانه بازار نشر شده است.

علاقه‌مندان جهت تهییه کتاب به صورت آنلاین می‌توانند اینجا کلیک کنند.