کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» اثر شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، با حضور دکتر محسن اسماعیلی، دکتر محمدحسین رجبی دوانی، حجت‌الاسلام مهدوی‌راد و مهندس فیروزان در نشست هفتگی شهر کتاب مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.
به گزارش شبکه اجتهاد، کتاب «امامان اهل بیت مرزبانان حریم اسلام» نوشته شهید صدر، توسط رضا ناظمیان و حسام حاج مؤمن ترجمه و به زبان فارسی برگردانده شده است. این کتاب، گزیده‌ای از شش اثر محمدباقر صدر است که توسط انتشارات دارالصدر، پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر انتشار یافته است و در ۶۶۲ صفحه برای نخستین بار به چاپ رسیده است.
در این نشست علمی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، دکتر محمدحسین رجبی دوانی، دکتر محسن اسماعیلی و مهندس مهدی فیروزان به ایراد سخنرانی پرداختند. موسسه امام موسی صدر مهمترین نکات ارائه شده در نشست را تهیه کرده که در ادامه می‌خوانید.
حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی‌راد
* شهید صدر در هر کاری صاحب ابتکار و نوآوری است. نکات مهم دیگر در شناخت ایشان علاوه بر نوآوری، زمان‌شناسی، واقع‌شناسی، روشن نگری و کلی نگری است. کتابی که امروز بررسی می‌شود مجموع تعدادی از جلسات سخنرانی شهید صدر است. به نظر من ۴ جلسه اول این سخنرانی‌ها جریانی را در مطالعات قرآنی ایجاد کرده است و به اندازه یک کتابخانه حرف دارد. شهید صدر در این کتاب راه‌هایی را برای پژوهش و معنادار کردن این حرکت باز کرده است.
* شهید صدر در این کتاب مجموعه زندگی ائمه را به ۳ دوره تقسیم می‌کند. مرحله اول «پس از پیامبر (ص) تا بعد از امام سجاد (ع)» است که مهمترین مرحله برای شناخت تاریخ اسلام است. کار مهم شهید صدر در این کتاب نشان دادن نقش هر یک از ائمه در کلیت این دوره است. نشان دادن اینکه چگونه امام سجاد (ع) در اوج اختناق توانسته است تحریف بزرگ تاریخی از دین اسلام را نشان دهد. اگر در سیره ائمه به صورت جزئی نگاه کنیم چه اتفاقی می‌افتد؟ و اگر همه ائمه (ع) را یک کل ببینیم چه اتفاقی می‌افتد. شهید صدر در ابتدا این نکات را توضیح داده و بعد بحث خود را آغاز می‌کند.
* تا کنون ۳ نفر تلاش کردند که این ۲۵۰ سال زندگی ائمه را طبقه کنند. رهبر انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مجموعه یادداشت‌هایی به نام «پیشوای صادق» این سال‌ها را به ۴ دوره تقسیم می‌کند. استاد محمدرضا حکیمی در کتاب «امام و عینیت جامعه» به ۸ دوره و شهید صدر در همین کتاب به ۳ دوره تقسیم می‌کند که این تقسیم‌بندی دقیق و معنادار است.
* شهید صدر معتقد بود در دوره امامت امام سجاد (ع) یک کج نگری جدی شکل گرفت و این کج نگری بیش از هر چیز در رهبری جامعه بود که عنوان امامت دچار تحریف می‌شد. تحریف به مراتب خطرناک‌تر از تخریب است. امام سجاد در جایی ایستاده که باید این تحریف را بزداید؛ و شهید صدر این موضوع را خوب تحلیل می‌کند.
* در صحیفه سجادیه جایگاه، کارکرد و وظایف ائمه بسیار دقیق بیان شده است و من هیچ‌گاه گمان نمی‌کردم در دعای ائمه این نکات عجیب را بتوانیم بیابیم. به نظر من اگر محققی ۵۰ سال بعد از پیامبر (ص) را دقیق مطالعه نکند به درستی از فهم تاریخ اسلام ناتوان می‌ماند؛ چرا که در این دوران خفقان زیادی حاکم می‌شود به گونه‌ای که اکثر مسلمانان از اسلام بریدند و در این برهه تاریخی امام سجاد (ع) باید در غالب دعا مردم را دوباره به اسلام مشتاق کند.
دکتر محمد حسین رجبی
* اندیشمندان بسیاری در جهان اسلام به واسطه‌های نظریه‌های متفاوتشان ماندگار شدند که شهید مطهری و شهید صدر از این جمله هستند. تاریخ‌دان دز زمانه ما بسیار است اما تحلیلگران تاریخ اندک هستند. کسانی که کار آن‌ها تاریخ نبوده اما تحلیل‌های جالبی عنوان کرده‌اند که یکی از این افراد شهید صدر است.
* شهید صدر در این کتاب حضور امامان را به ۳ مقطع تقسیم می‌کند. مقطع اول از حضرت علی (ع) تا امام سجاد (ع) برای نجات اسلام از نابودی است. مقطع دوم تدوین مبانی مذهب شیعه از امام باقر (ع) تا امام کاظم (ع) است و مقطع سوم، نشر معارف اهل بیت و تلاش برای در دست گرفتن حاکمیت است که از امام رضا (ع) تا امام زمان (عج) را شامل می‌شود.
* شهید صدر در سخنرانی‌های این کتاب سعی دارد نشان بدهد چگونه شخص باطلی چون معاویه توانایی ادامه دادن در راه خود را دارد اما جریان حق به ظاهر توانا نیست.
* ترجمه این کتاب خالی از اشکال و ضعف نیست. وقتی اثری از سخنرانی‌های یک متفکر جمع آوری می‌شود که خود او حضور ندارد، بهتر است افرادی از اهل فن و کار‌شناسان آن را ببینند و اشکالات را برطرف کنند. در سخنرانی احتمال خطا وجود دارد و این مسئله چیزی از ارزش‌های علمی فرد نمی‌کاهد. در این کتاب آمده است که پیامبر (ص) در غزوه حنین همه غنایم را به مهاجران می‌دهد. حال آنکه قضیه این‌گونه نیست و پیامبر (ص) به تازه مسلمان‌های مکه مانند ابوسفیان و فرزند او سهم بیشتری می‌دهد و این سخن با نقل مسلم تاریخی تطابق ندارد.
* عبارت‌های قشنگی در ترجمه وجود دارد اما مترجمان‌گاه از واژه‌هایی استفاده کرده‌اند که مصطلح نیست و نامانوس است.
دکتر محسن اسماعیلی
* به نظر من بزرگی شهید صدر به گستره و عمق علم او نیست اگرچه این دو نکته خودش امتیاز است. شهید صدر در کنار گستره علمی و عمق بینش، یک ذهن کاملاً ریاضی و مهندسی دارد. اجازه می‌خواهم نام او را «فقیهِ مهندس» بنامم.
* فقیه در معنای دین‌شناس و مهندس در معنای کسی که اگر در رشته‌ای وارد می‌شود در همان چهار چوب موجود نوآوری نمی‌کند، بلکه ساختار را بر هم می‌زند و نوآوری می‌کند. شهید صدر وقتی وارد بحثی می‌شود بسان مهندسی است که بنایی را با ستون‌هایی محکم و طراحی قوی بنا می‌کند و بالا می‌برد؛ و تا وقتی فرصت داشت، داخل ساختمان را هم تزئین می‌کند و اگر فرصت نکرد بقیه می‌توانند بعداً کار او را تکمیل کنند چرا که بنایی محکم ساخته شده است.
* هیچ وقت فکر نمی‌کردم این فکر مهندسی شده در حوزه در تاریخ هم بتواند این کار و روش را پیاده کند. ایشان به جای رفتن به دنبال جزئیات، یک بنای تحلیل برای تاریخ به یادگار گذاشته که خودمان بتوانیم زندگی ائمه را با کتاب‌های موجود بررسی کنیم. این نظام سازی ایشان فوایدی دارد و موفق می‌شود که در کتاب «امامان اهل بیت علیهم السلام، مرزبانان حریم اسلام» بین اصول و فروع تاریخی تفکیک قائل شود. در اقتصادنا هم همین کار را می‌کند.
* اصول کلی را ثابتات اسلام می‌گیرد و مقتضیات زمانی را فروع معرفی می‌کند. اصول ثابتی بر رفتار ائمه حاکم بوده که با به دست آوردن آن می‌توان تعارضات میان آن‌ها را برطرف کنیم. یعنی تعارضات تاکتیکی برای رسیده به اقدامات به اصول تلقی می‌شوند که با اقدامات متفاوت انجام شده است.
* اگر به این شیوه عمل شود، از ۲ مشکل جلوگیری می‌شود. اول اینکه مانع تذبذب می‌شویم و دومی پرهیز از تحجر است. اگر اصول را بشناسیم و روی آن حرکت کنیم با تحجر چیزی را که فرع بوده به جای اصل نمی‌نشانیم.
* شهید صدر ۲ هدف اساسی برای ائمه مطرح می‌کند که به کمک آن‌ها می‌توانیم روایات و داستان‌های جعلی را تشخیص دهیم. کار اول مقابله ائمه با تحریف است. ایشان با تحریف چهره دینی مبارزه می‌کردند و کار دوم اینکه برای عملیاتی کردن ایده‌شان کادرسازی می‌کردند. اگر رفتار ائمه در این دو هدف سنجیده شود، مشخص می‌شود که چرا هر کدام تاکتیک متفاوتی را انتخاب کرده‌اند.
* شهید صدر برای ائمه نقش ایجابی قائل است نه سلبی، لذا بر این باور است که ائمه در امور شخصی خود کوتاه می‌آمدند اما در ۲ هدف مشخص خود تلاش کافی داشتند.
* نکته مهم دیگر در این کتاب تفکیک زیبایی است که شهید صدر میان نظر و عمل ایجاد کرده است. هدف ائمه ساختن جامعه آگاه است، نه جامعه هیجان زده.
مهندس مهدی فیروزان
* منظومه فکری هر شخصی بهترین راه برای شناخت او است. یکی از دلایلی که باید به شناخت میراث فکری خودمان بپردازیم این است که شناخت میراث فکری ما، شناخت جریان تفکر بشری است. اینکه تاریخ نگاران بیان می‌کنند برای شناخت حوادث تاریخی باید خود را به زمان و عصر آن فرد ببریم و تاریخ، جغرافیا، زبان‌شناسی، نوع مراودات و اخلاقیات آن روزگار را بشناسیم تا به مفهوم تاریخی آن حادثه پی ببریم، درباره شناخت افراد و افکار آن‌ها هم صدق می‌کند. شاید هرمنوتیست‌ها هم به این نکته توجه داشته‌اند که می‌گویند برای فهم درست آیات قرآن باید به زمانشان نزول آن برگشت. بنابراین برای شناخت درست یک فرد باید موقعیت زمانی او را در تاریخ درک کرد.
* توصیه می‌کنم برای توسعه وجودی خودتان روی شناخت یک نفر در تاریخ تمرکز کنید و بیایید امسال عهد کنیم که یک شخصیت را به طور کامل بشناسیم.
* کتاب یکی از مهمترین اسباب شناخت میراث و مکاتب فکری ماست. این کتاب شهید صدر هم وسیله مهمی برای شناخت نویسنده آن است. اما هنگامی می‌توان به ارزش واقعی آن پی برد که بتوان شرایط سیاسی، مسائل خاورمیانه، اختلافات حوزوی میان قم و نجف و سایر شرایط را درک کرد. پس باید به زمان ۴۰، ۵۰ سال قبل که این اثر نوشته شده برگردیم تا کتاب را بتوانیم تحلیل کنیم.
* امام موسی صدر با شهید صدر هم مباحثه بود و بحث‌هایی که این دو استعداد برگزیده حوزه با هم داشتند، در ساخت شخصیت هر کدام بسیار موثر بود. اما یک شوخی هم بین آن‌ها وجود داشت که حوزه قم ارجح‌تر است یا نجف؟ امام صدر می‌گفت حوزه قم. سید محمد باقر هم می‌گفت، نه، چون حوزه نجف آیت‌الله خویی را دارد که در فقه و اصول سر است. امام صدر هم می‌گفت قبول دارم که آیت‌الله خویی در فقه و اصول ارجح است اما من ارادتم را به مرحوم داماد از دست نمی‌دهم. امام صدر شاگرد مرحوم داماد بود و سید محمد باقر هم شاگرد مرحوم خویی، آن هم شاگردانی اخلاقی.
* به هر حال این بحث‌ها در حوزه آن زمان بود. حکومت دیکتاتوری و خفقان آور در عراق حاکم بود. خاورمیانه شکل نگرفته بود و هنوز فکر دینی به عنوان روشنفکری دینی وجود داشت و آغاز آن در همان ایام بود؛ و کسانی که دغدغه این فکر دینی را داشتند به نوآوری در ساختار فکر می‌کردند.
* امام موسی صدر در ایران با مرحوم بهشتی و آیت‌الله مکارم شیرازی در پی این بودند که ساختار آموزشی حوزه را عوض کنند در نجف هم آقا سید محمدباقر صدر فلسفتنا و اقتصادنا را می‌نویسد. منطقی که او می‌نویسد ابداعی است و پیش از او تدریس نمی‌شد.
* شیوه عملی زندگی شهید صدر یکی دیگر از راه‌های شناخت او است. وقتی قرار بر ازدواج فاطمه صدر با شهید سید محمدباقر صدر شد، برادرش، موسی صدر در لبنان خواستگاری می‌کند و خواهر برای عقد به لبنان می‌آید. این ازدواج دو یا سه سال به تأخیر می‌افتد. چرا که آقا سید محمدباقر صدر می‌خواست از پول انتشار کتاب‌هایش هزینه ازدواج را تأمین کند نه از پول حوزه و سهم امام… البته اگر این کار را می‌کرد مشکلی هم نبود و هیچ مرجعی خرده‌ای بر او نمی‌گرفت اما ایشان تا انتشار کتاب‌های فلسفتنا و اقتصادنا صبر کرد.
* کتاب خاطرات فاطمه صدر، همسر شهید محمدباقر صدر در آینده نزدیک منتشر خواهد شد. فاطمه صدر در بخشی از خاطرات خود نوشته است: «فردای شب عروسی در کیفون نشسته بودیم و به دامنه کوه‌های زیبای آن نگاه می‌کردیم و حرفی نمی‌زدیم. تا اینکه ایشان صحبت را شروع کرد و گفت، دخترعمو فکر نکن من اولین بار است شما را شناختم! از همان اولین باری که سید موسی درباره شما صحبت کرد در دلم جای گرفتی و روحم را با خودت آشنا کردی. از عقل و همت و بزرگی و زلالی شما گفت و من علاقه‌تان به کار خیر و دیگران را دریافتم. از شما دو درخواست دارم. می‌دانم که تو مانند من همه را دوست داری اما می‌خواهم ۵ نفر را که رابطه من با آن‌ها خاص است به طور ویژه دوست داشته باشی. مادرم، که در جهت رضایش می‌کوشم و امیدوارم تو مثل یکی از دختر‌هایش باشی. برادر بزرگم سید اسماعیل، چون پشتیبان من در درد‌ها و رنج‌های روزگار است. سوم همشیره‌ام، آمنه خانم (بنت الهدی صدر) با اینکه ۳ سال از من کوچک‌تر است اما در جهت هدف مشترکمان در من ذوب شده است. چهارم برادرت سید موسی است که من امیدهای بسیاری به او دارم و جانم به او بسته است و پنجم شیخ عبدالحسن که پس از پدرم ما را بزرگ کرد».
