اختصاصی شبکه اجتهاد: آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی از فقهای بزرگواری است که به زهد، تقوا، علم و معنویت آراسته بود. او جامع علوم عقلی و نقلی بود. از شخصیت‌های کم‌نظیر علمی و معنوی عصر خود بلکه به اعتقاد برخی از بزرگان مانند آیت‌الله سید عباس سیدان، حاج شیخ مجتبی قزوینی از نوادر علمی و معنوی در طول تاریخ تشیع بوده است.
در این مقاله مختصر، گوشه‌ای از تحصیلات علمی و معنوی، اندیشه‌‌ها و افکار، اساتید، شاگردان، کرامات، خلق‌وخو و منش وی و قدرت‌های معنوی و روحی ایشان به‌اختصار بیان می‌گردد.
تولد: آیت‌الله قزوینی در حدود سال ۱۳۱۵ هـ‌ق در شهر قزوین متولد شد. مشهور تولد ایشان ۱۳۱۸ هق را ذکر کرده‌‌‌اند که اشتباه است. همچنین در برخی کتب محل تولد ایشان را یکی از روستاهای اطراف قزوین ذکر کرده‌‌‌اند که این مطلب نیز قطعاً اشتباه است.
خاندان علمی: آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی چه از طرف پدر و چه از طرف مادر از خاندان علم و معنویت بود.
پدر حاج شیخ مجتبی: پدرش، آیت‌الله شیخ احمد تنکابنی از علمای قزوین بود و از تحصیل کرده‌‌های نجف اشرف، این بزرگوار از اصحاب خاص الخاص آیت‌الله حاج میرزا حسین خلیل طهرانی از مراجع بزرگ نجف اشرف بود. حاج میرزا حسین طهرانی جامع معقول و منقول و صاحب کرامات و دارای موقعیت ممتاز علمی و معنوی در حوزه نجف اشرف بود که در حدود سال ۱۳۲۶ هق در نجف درگذشت. پدر حاج شیخ مجتبی نیز در حدود سال ۱۳۳۲ هق در نجف وفات نمود. وی داماد فقیه بزرگوار آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی تنکابنی بود که جد مادری حاج شیخ مجتبی قزوینی بود.
مادر حاج شیخ مجتبی و خاندان علمی او: مادر حاج شیخ مجتبی قزوینی صبیه آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی تنکابنی بود. وی از علمای برجسته قزوین بود که سالیان بسیار در عتبات عالیات اقامت داشت و در آنجا تحصیلات عالیه خود را به اتمام رساند و پس از آنکه به درجه اجتهاد نائل آمد و بنا به درخواست مردم و توصیه اساتید بزرگوارش آیات عظام حاج سید اسماعیل صدر و میرزای شیرازی به قزوین هجرت نموده و تا پایان عمر در این شهر به رسیدگی به امور دینی و مذهبی مردم قزوین پرداخت و در حدود سال ۱۳۲۲ هق در قزوین وفات و به خاک سپرده شد.
ایشان دارای ۳ فرزند بود. یک دختر و دو پسر، تنها دخترش مادر حاج شیخ مجتبی بود. پسرهای ایشان نیز طلبه‌‌های فاضلی بودند که پس از اتمام تحصیلات حوزوی به نام آیت‌الله شیخ علی‌اکبر الهیان تنکابنی و آیت‌الله شیخ محمدباقر الهیان تنکابنی معروف گردیدند.
این دو بزرگوار دو دایی حاج شیخ مجتبی قزوینی بودند.
حاج شیخ مجتبی قزوینی دارای یک خواهر و دو برادر بود. خواهرش با آیت‌الله سیدموسی زرآبادی قزوینی ازدواج کرد و حاصل این ازدواج دو فرزند پسر و یک دختر شد.
آیت‌الله سید جلیل زرآبادی قزوینی و آقا سید خلیل زرآبادی خواهرزاده‌‌های حاج شیخ مجتبی قزوینی هستند.
برادران حاج شیخ مجتبی: برادران ایشان، آقا شیخ مرتضی و آقا عبدالله بودند. آقا عبدالله در سنین نوجوانی در نجف اشرف در حدود سال ۱۳۳۲ هق، سالی که و با رایج شده بود به این بیماری مبتلا و بر روی دستان حاج شیخ مجتبی قزوینی جان به جان‌آفرین تسلیم کرد و حاج‌آقا مرتضی نیز ازدواج کرد و در تاریخ ۲۲/۴/۱۳۶۲ ه.ش درگذشت.
دوران کودکی و نوجوانی: آقا شیخ مجتبی قزوینی، دوران کودکی و نوجوانی را در محضر پدر و مادری مؤمن و با فضیلت سپری نمود. مجالست با پدر عالم و پدربزرگ فقیه و دایی‌‌های روحانی او را مصمم نمود که در سلک روحانیت وارد شود و به لباس نوکری امام زمان (علیه‌السلام) ملبس شود
ازدواج: حاج شیخ مجتبی قزوینی در جوانی در سن ۳۰ سالگی ازدواج کرد. حاصل ازدواج فرزندان متعدد شد که در این میان تنها یک فرزند پسر شد که اکنون در قید حیات است به نام حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ حبیب‌الله احمدی، ایشان در مشهد متولد شد. وی در زمان حیات پدر طلبه شد و زیر نظر ایشان به تحصیلات حوزوی اشتغال ورزید. بخشی از تحصیلات حوزوی را نزد پدر بزرگوارش فرا گرفت. ۲۲ ساله بود که حاج شیخ مجتبی قزوینی رحلت نمود.
تحصیلات حوزوی: حاج شیخ مجتبی قزوینی پس از دوران کودکی، دروس حوزوی خویش را در قزوین آغاز نمود. وی پس از تکمیل ادبیات عرب و سطوح فقه و اصول نزد اساتید قزوین به همراه پدر عتبات عالیات رفت. در آنجا درس خارج فقه و اصول خویش را نزد فقهای بزرگی چون آیات عظام: میرزا محمدتقی شیرازی، سید کاظم یزدی، میرزا محمدحسین نائینی، آقا ضیا عراقی. سیدابوالحسن اصفهانی، کمپانی و… فرا گرفت.
آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی مدتی به همراه آیت‌الله خویی در درس میرزای نائینی شرکت نمود. آیت‌الله خویی در مورد فقاهت حاج شیخ مجتبی قزوینی فرموده بود: اگر ایشان در نجف می‌ماند از مراجع بزرگ نجف می‌شد.
ایشان به‌حسب ظاهر تحصیلات معقول خویش را نیز نزد اساتید نجف پی گرفت. ازجمله اساتید ایشان که احتمالاً از آن‌ها در عتبات بهره گرفته است. حضرات آیات: سیداحمد کربلایی و شیخ محمدحسین کمپانی هستند. وی چند سالی در نجف اقامت و به تحصیل نزد اساتید اهتمام داشت و سپس به قزوین بازگشت. در قزوین نزد اساتید قزوین از جمله میرزا فتاح شهیدی قزوینی، هبه‌الله تلاتری. سید موسی زرآبادی و… استفاده علمی و معنوی برد. خصوص آیت‌الله سیدموسی زرآبادی که علوم غریبه، ختومات و اذکار و سیر و سلوک شرعی را فرا گرفت و نزد وی به تهذیب نفس پرداخت و به مقامات ممتاز معنوی نائل آمد. وی تا پایان عمر مرحوم آیت‌الله سید موسی زرآبادی اجمالاً در مسافرت‌های به قزوین و… در ارتباط بود و از محضر معنوی وی بهره می‌گرفت.
اقامت در مشهد: آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی به مشهد آمد و تحصیلات حوزوی خود در معقول و منقول ادامه داد. ایشان درس خارج فقه و اصول را سال‌ها نزد آیات عظام. حاج میرزا ابوالقاسم معین الغربا، میرزا محمد آقازاده خراسانی، حاج‌آقا حسین قمی، میرزامهدی اصفهانی فرا گرفت. در ضمن تحصیلات حوزه مشهد، مدتی، به نقلی ۲ سال، درس خارج حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و یک سال خارج فقه آیت‌الله حاج‌آقا حسین بروجردی در بروجرد شرکت نمود و تقریرات درس خارج فقه بحث نکاح ایشان را نگاشت.
اجازات اجتهاد: آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی از اساتید خود آیات عظام: میرزای نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و میرزا مهدی اصفهانی اجازه اجتهاد دریافت نمود. در اجازه اجتهاد میرزا مهدی اصفهانی به ایشان آمده است: حاج شیخ مجتبی قزوینی به درجه اول اجتهاد نائل آمده و جامع علوم معقول و منقول است.
تحصیلات معقول: فلسفه و عرفان را سال‌های زیادی در مشهد از اساتید بزرگ این علوم فرا گرفت. بزرگانی چون حضرات آیات آقابزرگ حکیم، شیخ اسدالله عارف یزدی و… فقط مدت تحصیلات معقول ایشان نزد آقابزرگ حکیم ۱۴ سال بود. وی در فلسفه و عرفان خود به مقام استادی نائل آمد و به‌عنوان یک متخصص و مجتهد و صاحب‌نظر در علوم عقلی سال‌ها به تدریس پرداخت.
علوم غریبه و سیر و سلوک شرعی: مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی سال‌ها در تحصیل علوم غریبه و اذکار و ختومات و سیر و سلوک شرعی نزد اساتید ممتاز به تحصیل پرداخت و سال‌ها به ریاضات شرعی مشغول بود. تا در این علوم نیز خود مجتهد و صاحب‌نظر شد و شایستگی تدریس و مربی‌گری این علوم و فنون را نیز پیدا نمود.
از اساتید ممتاز حاج شیخ در این علوم می‌توان به حضرات آیات: سید موسی زرآبادی قزوینی، میرزا مهدی اصفهانی و… اشاره نمود. ایشان در علوم غریبه مانند جفر، کیمیا، اعداد، حروف، علم خفی از انظار؛ و… استاد بود. آن استاد عالی‌قدر دارای قدرت‌های روحی و تصرفات قوی بود. ایشان در اثر ریاضات شرعی، تهذیب نفس و تقوا و مخالفت با هوای نفس به مقامات معنوی و کرامات فراوان دست یافت. تشرف ایشان در حرم مطهر رضوی و برخی مکاشفات و کرامات ایشان در کتاب متأله قرآنی تألیف محمدعلی رحیمیان فردوسی ذکر شده است.
تدریس: ایشان در مشهد قریب به نیم‌قرن در علوم و فنون مختلف اسلامی تدریس نمود و طلاب زیادی را پرورش داد. ایشان از حدود ۱۳۰۰ هش تا هنگام وفات بیش از ۴۰ سال تدریس نمود.
تدریس فقه و اصول: ایشان بیش از ۴۰ سال آخر عمر خود را به تدریس فقه و اصول، سطح و خارج پرداخت و شاگردان فاضل و برجسته‌ای را پرورش داد.
تدریس معقول: ایشان به مبانی فلسفه و عرفان اشراف داشت و در این علوم مجتهد و صاحب‌نظر بود. متون این علوم را تدریس و نظرات اجتهادی و نقادانه خود را بر مبانی فلسفه مشاء، اشراق و عرفان نظری و عملی رایج بیان می‌نمود. ایشان جزو مخالفین فلسفه اسلامی رایج و عرفان مصطلح وحدت وجودی بود. ازجمله متونی که سالیان بسیار حاج شیخ به تدریس همراه نقد علمی آن اهتمام داشته عبارت‌اند از: شرح اشارات بوعلی سینا، شفا، شرح منظومه حاج ملاهادی سبزواری، آثار فلسفی ملاصدرا مانند شواهد الربوبیه، مشاعر، عرشیه، اسفار و… کتب عرفان نظری مانند فتوحات و فصوص محی‌الدین عربی و…
تدریس علم عقاید و معارف اسلامی: حاج شیخ مجتبی قزوینی در علم کلام و عقاید و معارف اسلامی نیز مجتهد و متخصص و صاحب‌نظر بود. ایشان سال‌ها در حوزه علمیه مشهد به تدریس علم کلام اشتغال داشت. درس‌های عقاید و معارف اسلامی را در میان طلاب و فضلای حوزه تدریس می‌نمود. طلاب و فضلای بسیاری در این درس‌ها شرکت و تربیت شدند که در حال حاضر از اساتید حوزه، محققین، اساتید دانشگاه، نویسندگان علوم اسلامی، وعاظ و خطبای اسلامی، امامان جماعت و جمعه بلاد مختلف اسلامی هستند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید جعفر طباطبایی از اساتید حوزه علمیه مشهد، از وعاظ و خطبای معروف مشهد فرمود: مرحوم آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی درسی در عقاید و معارف اسلامی داشته‌‌‌اند که در اکثر روزهای هفته تدریس می‌شد و در اواخر به‌روز ۵ شنبه و جمعه منتقل شد. حاصل این درس‌های عقاید و معارف اسلامی به نام کتاب بیان الفرقان به چاپ رسید.
آثار و تألیفات: آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی، آثار و تألیفات متعددی نگاشته که برخی از آثار به چاپ رسیده است مانند بیان الفرقان که در ۵ جلد به چاپ رسیده است.
این کتاب دارای مباحث مهمی چون توحید القرآن، نبوت القرآن، معادالقرآن، غیبت و رجعت می‌باشد. در این کتاب اختلاف مبانی قرآن و عترت با مبانی فلسفی و عرفانی به‌صورت مختصر و فهرست‌وار بیان گردیده است.
حجت‌الاسلام دکتر عبدالحسین خسروپناه، از اساتید فلسفه در مورد حاج شیخ مجتبی قزوینی و این کتاب علمی ایشان می‌فرماید: هرکس این کتاب بیان الفرقان را بخواند متوجه می‌شود که ایشان دارای نبوغ علمی بوده و مانند یک فیلسوف پخته مباحث را مطرح نموده و نقد نموده است. به نظر من برخی از اشکالات ایشان وارد و برخی نیز وارد نیست.
برخی از آثار و تألیفات مهمی که به چاپ نرسیده است:
۱- نقد مبانی ۱۱گانه فلسفه ملاصدرا که به‌صورت علمی مطرح و نقد گردیده است.
استاد محمد واعظ زاده خراسانی(ره) از شاگردان برجسته حاج شیخ مجتبی قزوینی در اواخر عمر ایشان از این اثر علمی مطلع گردیده و فرمود: من نمی‌دانستم که سطح معلومات فلسفی آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی در این حد مهم است که بتواند مبانی فلسفه ملاصدرا را طرح نموده و پایه‌‌های فلسفه ملاصدرا را به چالش بکشاند. این اثر بسیار مهم و سعی شود که منتشر گردد.
۲- معرفه النفس: این اثر علمی روح را از دیدگاه فلاسفه مادی، فلاسفه اسلامی مانند ملاصدرا و… بررسی نموده و سپس نظر خود را با توجه به مبانی قرآن و عترت بیان نموده است. در این اثر علمی، حاج شیخ مجتبی قزوینی با استدلال علمی، مبانی فیلسوفان مادی و همچنین فلاسفه اسلامی مانند ملاصدرا را به نقد کشیده است.
۳- برخی از نسخه‌‌های علوم غریبه.
شاگردان: مرحوم علامه محقق آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی طی سالیان بسیار شاگردان فراوانی را در علوم و فنون مختلف اسلامی تربیت و پرورش داد. در میان ایشان از مراجع تقلید، اساتید بزرگ حوزه‌‌های علمیه، اساتید دانشگاه، محققین و مؤلفین علوم اسلامی، امامان جماعت و جمعه بلاد مختلف مشاهده می‌گردند که به نام برخی از مشاهیر ایشان اجمالاً اشاره می‌گردد.
حضرات آیات و حجج‌اسلام والمسلمین: سید علی خامنه‌ای، سیدعلی سیستانی، سید محمود مجتهدی سیستانی، عباس واعظ طبسی، سید عباس سیدان، سیدجعفر سیدان، محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، علی حکیمی، محمدباقر ملکی میانجی، ابوالقاسم خزعلی، محمد واعظ‌زاده خراسانی، عبدالنبی کجوری، محمدرضا سعیدی، اسماعیل فردوسی‌پور، محمدکاظم مدیرشانه‌چی، سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، علی نوروزی، مهدی مروارید و…
وفات: آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی در روز ۱۴ فروردین‌ماه ۱۳۴۶ هجری شمسی در مشهد درگذشت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد. مرقد ایشان در رواق دارالحجه، مورد زیارت مؤمنین و علما می‌باشد.
علاقه‌مندان به‌تفصیل زندگی‌نامه علمی و معنوی ایشان به کتابی که اختصاصاً در این رابطه با همکاری دوست گرامی حجت‌الاسلام روح‌الله عربشاهی به نام «آموزگار حکمت وحیانی نگاهی به زندگانی آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی» نگاشته‌ایم، مراجعه فرمایند. نسخه‌‌های چاپ اول این کتاب تقریباً تمام شده و چاپ دوم آن همراه با اضافاتی آماده گردیده و به‌زودی ان‌شاءالله منتشر می‌گردد.
