در کرسی ترویجی، عرضه و نقد «الگوی منسجم اندیشه اقتصادی شهید صدر (ره)» ضمن تأکید بر اینکه مباحث علمی شهید صدر ناقص مانده است و باید برای تکمیل آن‌ها نهضتی شکل گیرد، عنوان شد: نمی‌توان گفت مطالب ایشان تنها مربوط به ۶۰ سال پیش است و در شرایط کنونی امکان استفاده از آن‌ها وجود ندارد.

به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی ترویجی، عرضه و نقد «الگوی منسجم اندیشه اقتصادی شهید صدر (ره)» در تاریخ ۱۰ خرداد ماه در دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد. در این کرسی «مجتبی حسنی» دانشجوی دکتری اقتصاد پولی دانشگاه علامه طباطبائی به عنوان ارائه‌دهنده بحث و حجت‌الاسلام‌‌‌ و المسلمین دکتر غلامرضا مصباحی‌‌‌ مقدم و دکتر حسین عیوضلو از اعضای هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) به عنوان ناقد حضور داشتند.

مجتبی حسنی، مطلب خود درباره اندیشه اقتصادی شهید صدر را این گونه ارائه داد: فهم اندیشه اقتصادی شهید صدر بدون توجه به مباحث مطرح شده ایشان در سیاست، اجتماع و … امکان پذیر نیست، اندیشه اقتصادی ایشان همانند قطعات یک جورچین کنار هم چیده شده و در برخی مواقع منظور ایشان به درستی درک نشده است.

البته شهید صدر از یک سو در برخی مباحث بسیار خلاصه‌‌‌‌گویی کرده است و از سوی دیگر اشتباه در ترجمه سبب شده که انسجام در اندیشه‌‌‌‌های ایشان درک نشود ولی با این وجود می‌‌‌‌توان با شناخت کلیات اندیشه شهید و با بازچینی مختصر، نکاتی به اندیشه ایشان اضافه کرد که در مجموع می‌‌‌‌تواند به یک الگوی منسجم و نظام‌‌‌‌مند با قابلیت نظام‌‌‌‌سازی ختم شود.

وی در ادامه گفت: برای این کار لازم است که تمام مباحث و مطالب شهید صدر در کنار هم و به صورت یک جزء کامل و به هم پیوسته دیده شود. بدین منظور لازم است که سایر کتب و نوشته‌‌‌‌های شهید صدر، از جمله کتب «اسلام راهبر زندگی» و «پژوهش‌های قرآنی» در کنار کتاب «اقتصاد ما» و به صورت یک مجموعه، مورد بررسی قرار گیرد.

دانشجوی دکتری اقتصاد پولی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه با توجه به نگاه مجموعه‌‌‌‌ای و به هم پیوسته نسبت به مطالب شهید صدر، الگوی اقتصادی منسجمی که از تمامی کتب شهید قابل استخراج است را ارائه کرد و در این ارائه به توضیح اجمالی این الگوی منسجم پرداخت.

وی قبل از بیان الگو، به ضرورت تاسیس مکتبی دینی برای اقتصاد پرداخت و مختصری در مورد الگوی آرمانی مطلوب در نظام اجتماعی، بحث کرد. سپس به ارتباط خلافت انسان با نقش او در مکتب اقتصادی اسلام و نسبت مکتب اقتصاد اسلامی با زمینه فرهنگی جامعه و سایر نظامات اجتماعی مبتنی بر اندیشه شهید صدر (ره) پرداخت.

وی در ادامه توضیحاتی در مورد مکتب، قانون، نظام و علم، عناصر اقتصادی در جامعه اسلامی و واقعیت گرایی و اخلاق گرایی در هدف و روش ارائه کرد.

الگوی منسجم اقتصادی

مجتبی حسنی در توضیح الگوی منسجم اقتصادی، ابتدا سه اصل اساسی این الگو و ارکان مرزبندی کننده مکتب اقتصاد اسلامی، یعنی «اصل مالکیت چندگانه»، «آزادی اقتصادی در یک قلمرو محدود» و «عدالت اجتماعی» را توضیح داد و به صورت مختصر در مورد منشأ مشکل نظام اقتصادی بحث کرد. سپس به توضیح بخش‌‌‌های مختلف الگو پرداخت. این بخش‌‌‌ها عبارتند از: «نظام توزیع پیش از تولید»، «نظام و ساختار تولید»، «نظام توزیع پس از تولید»، «نهاد تامین مالی»، «نظام مصرف»، «نقش‌‌‌ها و مسئولیت‌‌‌های دولت»، «نظام داد و ستد»، «نظام تعیین ارزش و قیمت‌‌‌‌گذاری».

حسنی در بخش «نظام توزیع پیش از تولید» توضیحاتی در مورد منابع طبیعی ثروت، نوع مالکیت اختصاص یافته به هر یک از انواع منابع و کارها، نوع کاری که موجب دستیابی به نوعی از ارتباط شخص با منابع طبیعی می‌‌‌‌شود و آثار، حقوق و تکالیف مالک یا بهره‌‌‌‌بردار از منابع، ارائه کرد.

وی در ادامه به دو شأن تولیدکنندگی و مصرف کنندگی مردم پرداخت و ارتباط شأن تولیدکنندگی با نظام تولید را مطرح کرد. آنگاه به بخش «نظام تولید» اشاره داشت و در مورد تعریف تولید، جنبه عینی و ذهنی تولید، هدف اولیه و ثانویه از تولید، ابزارهای فکری و تشریعی و ساختار نظام‌‌‌‌مند و منسجم تولید توضیحاتی ارائه کرد.

ارائه دهنده سپس با تشریح «نظام توزیع پس از تولید» به بحث در مورد ابزارهای توزیع و کیفیت دریافتی عوامل تولید پرداخت و دلایل و توجیهات برخورداری سرمایه از سود ثابت را نقد کرد.

در ادامه «نظام داد و ستد» مورد بررسی قرار گرفت. در این بخش ماهیت داد و ستد از دو دیدگاه سرمایه داری و اسلامی مورد بحث قرار گرفت و سپس راهکارهای مقابله با انحراف پول و انحرافات نظام داد و ستد و منشأ آن ارائه شد.

در قسمت بعد نیز در مورد نظام «تعیین ارزش و قیمت‌‌‌گذاری» و «نظام مصرف» توضیحاتی ارائه شد.

کارهای شهید صدر ناقص ماند، باید نهضتی برای تکمیل آن‌ها شکل گیرد

دکتر حسین عیوضلو، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) به عنوان نخستین ناقد، با نظام وار دانستن تحقیق ارائه شده، تأکید کرد: البته در پیش فرض‌ها باید مقداری بحث و گفت وگو صورت گیرد. این تحقیق نشان‌‌ می‌دهد کار شهید صدر کامل است، در حالی که این گونه نیست و باید آن را ادامه دهیم. کارهای شهید صدر ناقص مانده و باید دنبال شود. چون اگر شهید صدر تداوم حیات داشتند دیدگاه‌هایشان بسیار متفاوت‌‌ می‌شد ولی حیف تداوم پیدا نکرد.

دکتر عیوضلو با تأکید بر این‌که کارهای شهید صدر باید تداوم پیدا کند ولی متأسفانه کسی نیست بتواند به این چالش‌ها پاسخ دهد، عنوان داشت: این مشکلات وجود دارد و بنده هر چند ارادت ویژه‌‌ای نسبت به شهید صدر دارم ولی انتقادهای جدی نیز به موضوعات ایشان دارم.

وی ادامه داد: باید ببینیم چارچوبی که شهید صدر بیان‌‌ می‌کند‌‌ می‌تواند راهگشا باشد یا خیر؟ در این باره کار نشده لذا باید نهضتی باشد تا کار شهید صدر را ادامه داده و به اتمام برساند. نمی‌توانیم تنها چالش‌ها را بیان کنیم ولی پاسخی برای آنها نداشته باشیم.

پیش فرض‌های شهید صدر درباره علم قابل نقد است

این استاد دانشگاه با انتقاد از دیدگاه شهید صدر درباره علم تصریح داشت: نوع نگاه شهید صدر به علم مقداری ناقص است. تعبیر ویژه‌‌ای از علم دارند و اصالت را به مکتب‌‌ می‌دهند. مقداری در دیدگاه ایشان نسبت به علم کم لطفی شده است. بسیاری از اندیشمندان اسلامی نیز چنین موضوعی را پذیرفته اند.

وی اضافه کرد: پیش فرض‌هایی که شهید صدر درباره علم بیان‌‌ می‌کند قابل نقد است. نمی‌شود مکتب و دین را تنها در بیان احکام منحصر کرد.

دکتر عیوضلو تصریح کرد: شهید صدر‌‌ می‌گوید علم در حل مشکل ناتوان است. این نظریه را‌‌ می‌توان نقد کرد چون علم را ضعیف بیان‌‌ می‌کند. در حالی که اگر ما به قرآن توجه کنیم‌‌ می‌بینیم این کتاب الهی ناظر به علم حقیقی است. ریشه ماندگاری قرآن نیز همین است. احکام باید پس از علم و ریشه بیان شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به این‌که شهید صدر تلاش‌‌ می‌کند مدل مطلوب را بیان کند ولی راهکار رسیدن به این مدل را بیان‌‌ نمی‌کند، گفت: علم یا علم اقتصاد باید مشخص کند چگونه به نتیجه برسیم. بحث این است که علم و علم اقتصادی را چگونه عملیاتی کنیم. نمی‌شود با توصیف وضع موجود و وضع مطلوب به نتیجه رسید. باید مشخص شود این موضوع به وسیله چه کسی صورت گیرد، به وسیله ولی فقیه یا دیگران؟

مهم ترین ایراد شهید صدر در اقتصاد اسلامی بحث نکردن از سازوکارها است

وی تأکید کرد: مهم ترین اشکال در مباحث شهید صدر بحث سازوکارها است. علم اقتصاد اسلامی به فرآیندها و سازوکارها‌‌ می‌پردازد که این سازوکارها نیز به رفتارهای مردم باز‌‌ می‌گردد در حالی که شهید صدر در اقتصاد اسلامی نقش مردم را خوب ندیده است. ایشان به عنوان فقیه، رسالتی داشتند و خوب عمل کردند ولی مسأله علم اقتصاد موضوع دیگری است.

این استاد دانشگاه با نقد دیدگاه شهید صدر درباره نظام اجرایی اسلام نیز اظهار داشت: به عقیده بنده شهید صدر نظام مطلوب اسلامی را براساس احکام مستخرجه بیان‌‌ می‌کند. در حالی که نظام اجرایی اسلام باید براساس شرایط و متقضیات زمان و مکان ارائه شود. منظور ما از نظام اقتصادی، تصویر مکتب در زمان و مکان است که شهید صدر از آن به عنوان نظام اجرایی تعبیر‌‌ می‌کند.

وی افزود: اگر نظام اقتصادی را تنها به مکتب اختصاص دهیم در حق نظام اقتصاد اسلامی جفا کرده ایم. تعبیر شهید صدر از اقتصاد اسلامی بیشتر شبیه مهندسی اجتماعی است. باید در کنار مباحث شهید صدر نظر دیگر اقتصاددانان اسلامی نیز مطرح شود. مقداری در حق علم اقتصاد اسلامی و اقتصاد اسلامی کم لطفی شده است و این سبب‌‌ می‌شود در حوزه اقتصاد اسلامی به سازوکار و فرآیندها پرداخته نشود. در جمهوری اسلامی ایران نیز همین مشکلات را‌‌ می‌بینیم. بحث کارآیی را جدی نگرفتیم.

دکتر عیوضلو بیان داشت: هر چند شهید صدر درباره اقتصاد اسلامی بسیار تلاش کردند ولی این‌ها تنها واقعیت و موجودیت اقتصاد اسلامی نیست. باید در این زمینه به نظر دیگر اقتصادانان توجه کنیم. البته نه این‌که شهید صدر‌‌ نمی‌خواستند بگویند بلکه فرصت نکردند که بگویند و مسلما اگر فرصت‌‌ می‌کردند مباحث جدیدتری نیز بیان‌‌ می‌کردند.

عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در بخش پایانی سخنان خود با تأکید دوباره این موضوع که باید نهضتی رخ داده و مباحث شهید صدر کامل و تکمیل شود، یادآور شد: ما باید مطالب شهید صدر را در حد این‌که ایشان پاسخ داده بشنویم نه این‌که بگوییم ایشان همه چیز را پاسخ داده است.

نمی‌توان در شهید صدر متوقف شد، چون بازگشت به عقب است

در ادامه این نشست علمی حجت‌الاسلام‌‌‌ دکتر غلامرضا مصباحی مقدم به عنوان دومین ناقد، در سخنانی تحقیق ارائه شده را نظام وار دانسته و اذعان داشت: البته بنده معتقدم ما نباید در شهید صدر توقف کنیم چون توقف در ایشان به معنای بازگشت به عقب است. کتاب «اقتصادنا» مربوط به ۶۰ سال پیش است. باید به زمان و مکان توجه کنیم و بدانیم اگر اکنون شهید صدر بود چه‌‌ می‌کرد.

وی اضافه کرد: نسبت به فروضی که شهید صدر جهت طراحی دیدگاه‌های خود ارائه‌‌ می‌کند نقدهایی وارد است. برخی از فروض مناقشه بر انگیز است. برای نمونه درباره نقش ابزار گفته شد که سهم ابزار تنها دریافت اجرت است. در حالی که بیشتر فقها برای ابزار سهمی از سود نیز قائل شده اند ولی شهید صدر برای این‌که نظریه خودش را بسازد شاید ناگزیر بوده است نظری را انتخاب کند که با نظر مشهور ناسازگاری دارد.

مصباحی مقدم تأکید کرد: نمونه دیگر این است که شهید صدر در بحث احیاء موات مباشرت را شرط‌‌ می‌کند و به منابعی همانند شرائع نیز استناد‌‌ می‌کند که خود همین استنادها مناقشه برانگیز است. یعنی این استنادها نمی‌تواند به راحتی مقبول باشد.

وی ادامه داد: نمونه دیگر این است که به مباحث شهید صدر درباره بحث معادن ظاهری و باطنی نیز مناقشات وارد است. شهید صدر در این مورد نظر علامه حلی را مطرح‌‌ می‌کند ولی خود علامه در غیر «تزکیه» دیدگاه دیگری را مطرح‌‌ می‌کند. شهید صدر نظریه شاذ را مبنای نظریه خود قرار‌‌ می‌دهد در حالی که در این باره هیچ مستند بر نصی نیست. همانگونه که تقسیم معادن به ظاهری و باطنی نیز دارای نص صریحی نیست.

به نظر‌‌ می‌رسد‌‌ می‌توانیم مکاتب اقتصادی متفاوتی داشته باشیم

عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) گفت: شهید صدر در طراحی مکتب خود درباره اقتصاد به گونه‌‌ای مسأله را تصویر‌‌ می‌کند که گویی‌‌ می‌گوید ما‌‌ می‌توانیم مکاتب اقتصادی متفاوتی داشته باشیم.

وی اضافه کرد: براساس گفته ایشان هر فقهی‌‌ می‌تواند مکتب اقتصادی مختلف داشته باشد در حالی که مکاتب سوسیالیستی با وجود آن همه اختلاف چنین موضوعی را بیان نکرده اند. امروزه نیز در تحقق عینی آن‌‌ می‌توانیم به آمریکا، انگلیس، ایتالیا و فرانسه که تابع مکتب سرمایه داری است، نگاه کنیم. این‌ها با هم اختلافات فراوانی دارند ولی این اختلافات در جزئیات است و اصول مکتب سرمایه داریشان یکی است.

مصباحی مقدم، یکی از نقدهای خود را عدم جامعیت طراحی شهید صدر دانست و گفت: بسیاری از مسائل در نظریه شهید صدر مطرح نیست مگر به صورت بسیار کلی. البته بحثی همانند بانکداری را مطرح‌‌ می‌کند ولی سناریویی برای بانکدای اسلامی مطرح‌‌ می‌کند که در کنار بانکداری ربوی اجرا‌‌ می‌شود.

وی ادامه داد: شهید صدر این فرض را ندارد که کشوری بدون بانکداری ربوی فعالیت کند، بلکه‌‌ می‌گوید بانکداری اسلامی‌‌ می‌تواند با بانکداری ربوی رقابت داشته باشد. البته ما در جمهوری اسلامی ادعا‌‌ می‌کنیم که‌‌ می‌خواهیم بانکداری اسلامی را کامل اجرا کنیم نه این‌که با بانکداری ربوی رقابت داشته باشیم.

تفاوت دیدگاه امام راحل و شهید صدر درباره منطقه الفراغ

این استاد حوزه و دانشگاه نقدی هم بر دیدگاه منطقه الفراغ شهید صدر دانست و تحلیل خود را این گونه ابراز داشت: شهید صدر منطقه الفراغ را بسیار محدود مطرح‌‌ می‌کند در حالی که امام راحل بسیار وسیع بیان‌‌ می‌کنند. امام خمینی (ره)‌‌ می‌گویند ولایت فقیه‌‌ می‌تواند در موضوع واجب و حرام ورود کند در حالی که شهید صدر‌‌ می‌گوید ولایت فقیه احکام واجب و حرام را شامل نمی‌شود بلکه تنها شامل مباحات به معنی الاخص و شاید هم مستحبات و مکروهات خاص باشد. کاربرد چنین دیدگاهی نمی‌تواند بسیار قوی باشد.

وی همچنین خاطرنشان کرد: یکی دیگر از اشکالات دیدگاه شهید صدر درباره علم اقتصاد است. ایشان درباره علم اقتصاد به مقدمه علم اقتصاد ورود پیدا‌‌ می‌کند نه به حوزه معرفت آن. به همین دلیل‌‌ می‌گویند باید صبر کنیم تا کشور به اقتصاد اسلامی برسد. در حالی که ما‌‌ می‌توانیم با طراحی الگوی مفروض، مطالعات عینی و اجتماعی در این باره داشته باشیم.

شهید صدر علوم رفتاری را برجسته و تبیین‌‌ نمی‌کند

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه سخنان خود علوم را به سه نوع طبیعی، اعتباری و انسانی تقسیم کرد و اظهار داشت: علوم طبیعی درباره فیزیک، شیمی، ریاضیات و… صحبت‌‌ می‌کند. علوم اعتباری در علم حقوق مطرح‌‌ می‌شود. علوم انسانی نیز علوم هستند که از طریق فهم رفتار انسآن‌ها به دست‌‌ می‌آید.

وی ادامه داد: علوم انسانی علوم رفتاری است و علم اقتصاد از علوم رفتاری است، همان گونه که جامعه شناسی و سیاست نیز از علوم رفتاری هستند منتها علوم رفتاری حاکمان و مردم. علوم رفتاری علوم پسینی هستند یعنی ابتدا باید اجتماع شکل بگیرد و سپس براساس رفتار افراد، علوم رفتاری را مطرح کرد.

مصباحی مقدم خاطرنشان کرد: شهید صدر نیز به نوع سوم علوم یعنی علوم رفتاری‌‌ می‌رسد ولی متأسفانه آن را برجسته و تبیین‌‌ نمی‌کند.‌‌ای کاش آن را به عنوان علوم مستقل مطرح‌‌ می‌کرد. چون اگر بتوانیم علوم رفتاری را مطرح کنیم‌‌ می‌توانیم تفاوت میان علم اقتصاد اسلامی و علم اقتصاد غیر اسلامی را بیان کنیم. البته ابزارهای فهم، درک و مطالعه این رفتارها‌‌ می‌تواند مشترک باشد.

روش شناسی شهید صدر عالی است ولی به جزئیات بهای زیادی‌‌ می‌دهند

وی همچنین روش شناسی شهید صدر را بسیار عالی توصیف کرد ولی در نقد آن گفت: اشکال اصلی در روش شناسی شهید صدر این است که ایشان به جای استخراج خطوط اصلی مقداری وارد خطوط جزئی‌‌ می‌شود.

در بخش پایانی مراسم مجتبی حسنی، دانشجوی دکتری اقتصاد پولی دانشگاه علامه طباطبایی که به عنوان ارائه‌دهنده حضور داشت، با تقدیر از اساتید به سبب بیان نقدهای مفید و سازنده، جمع بندی خود را این گونه عرضه کرد: بنده هم برخی از این نقدها را وارد‌‌ می‌دانم و از اساتید به سبب این راهنمایی تشکر‌‌ می‌کنم. ولی هیچ گاه ادعا نکردم که شهید صدر کار را تمام کرد، با این وجود هم نمی‌توانیم بگوییم مطالب ایشان تنها مربوط به ۶۰ سال پیش است و نمی‌توان از آن‌ها استفاده کرد و اندیشمندان کنونی اقتصاد اسلامی به اندازه‌‌ای که لازم بوده در مورد اندیشه شهید صدر تامل و توقف نکرده اند.

حسنی درباره فرایند پیاده سازی مکتب و تبدیل آن به نظام اقتصاد اسلامی نیز عنوان داشت: شهید صدر خیلی به این موضوع وارد نمی‌شود ولی بحث پیاده سازی را مطرح‌‌ می‌کند و کاملا متوجه وجود چنین مرحله‌‌ای است. اما نپرداختن به این موضوع به طور تفصیلی، ایرادی بر شهید صدر محسوب نمی‌شود. ایشان کار خود در زمینه ارائه مکتب را به خوبی انجام داده اند و اکنون نوبت ماهاست که چگونگی این انتقال را بررسی کنیم و زحمت ادامه مسیر یعنی تطبیق با واقعیت‌ها را بکشیم.

وی در دفاع از دیدگاه شهید صدر درباره علم نبودن اقتصاد نیز بیان کرد: شهید صدر در کتاب اقتصادنا به «علم» از منظر کاشفیت آن نگاه‌‌ می‌کنند. علم یعنی آگاهی و توصیفی که بعد از مطالعه واقعیت بدست‌‌ می‌آید. بر این اساس منظور ایشان از عبارت «الاقتصاد الاسلامی لیس علما» این نیست که هیچ علمی در دایره دانش اقتصاد اسلامی‌‌ نمی‌گنجد. بلکه منظور ایشان این است که علم اقتصاد ـ توصیف از واقعیت ـ را باید از مطالعه واقعیت‌های اقتصاد بدست آورد و وظیفه دین و اسلام، ارائه این مطالعات نیست. این کار محققان اقتصاد اسلامی است. وظیفه دین و اسلام ارائه آن الگوی هنجاری و مکتبی است. البته شهید صدر کاملا به این معتقد است که علمی که مبتنی بر واقعیات ساخته شده بر اساس دیدگاه مکتب اقتصاد اسلامی به دست‌‌ می‌آید تا حد زیادی با علم اقتصاد متعارف متفاوت خواهد بود. همچنین تولید این علم‌‌ می‌تواند به تدریج و با پیشرفت در تحقق اقتصاد اسلامی تولید شود. مفتاح