امروز در حکومت اسلامی بر مدار فقه اهل‌بیت، تنها جایی که می‌تواند تأمین کننده در پاسخگویی به مسائل مستحدثه، روز و نوپیدای جامعه اسلامی باشد، درس‌های خارج حوزههای علمیه است و باید فضای سیاسی اجتماعی طلبکار از حوزههای علمیه در مسائل مستحدثه باشد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دومین نشست از سلسله نشستهای پژوهشی «دین و سلامت» به همت معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان و با مشارکت موسسه الهادی(ع) با پیام حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی و با حضور علما، اساتید، نخبگان، مدیران، فقه‌پژوهان و طلاب حوزه علمیه مشهد در مدرسه علمیه سلیمانیه مشهد برگزار شد. در این نشست دو روزه، دو میزگرد با موضوع «جایگاه مسائل مستحدثه در فقه تشیع» و «تعامل حوزه علمیه با دانشگاه در حل مسائل مستحدثه» با حضور و سخنرانی اساتید برپا گردید. همچنین ششمین هیئت اندیشه‌ورز حوزه علمیه خراسان با عنوان «دین و سلامت و سبک زندگی» تشکیل و فعالیت خود را به صورت رسمی آغاز نمود. در ادامه گزارشی از ارائه سخنرانان این نشستها پیش روایتان قرار می‌گیرد.
فقه غنیّ اسلام، متضمّن و راهگشای همه چالشهای پیش‌روی امور بشریت است
آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی مرجع عالیقدر شیعه به نشست علمی «مسائل مستحدثه و حوزه علمیه؛ چالش‌ها و رویکردها» مشهد مقدّس پیامی صادر کرد که بدین شرح است:
بسم‌الله الرحمن الرحیم؛ با عرض سلام و ادب و احترام خدمت بزرگواران علمای اعلام، اساتید و فضلاء و طلاب عزیزی که در نشست علمی «مسائل مستحدثه و حوزه علمیه؛ چالش‌ها و رویکردها» که در جوار آستان ملک پاسبان عالم آل محمّد حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام برگزار می‌گردد توفیق حضور دارند.
گر چه بر مطّلعان و محقّقان، لزوم ورود حوزههای علمی به این مسائل، پوشیده نیست و علما و فقهای حوزه مبارکه، سال‌هاست که در این مسیر، مشغول درس و بحث و تألیف و تصنیف و نشستهای مختلف علمی می‌باشند و سخن در این باره، از باب توضیح محسوب می‌گردد، اجمالاً، نکاتی را به عرض مبارک می‌رسانم:
یکی از ابعاد عظمت پیامبر بزرگوار اسلام حضرت ختمی مرتبت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله، عظمت آن رهبر بزرگ در تشریع قوانین و احکام در همه ابعاد مورد نیاز بشر است.
قانون‌گذاری که بتواند در مدّتی اندک با آن همه اشتغالات مهمّ و گوناگون- که هر یک براى اینکه تمام وقت شخص را بگیرد کافی است- هزاران هزار مواد قانونی جامع و کامل و برنامهى زندگى در جنبه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و … به بشریت عرضه کند، غیر از پیغمبر اسلام بر صفحهى تاریخ ظاهر نشده است. اهمیت این بُعد از شخصیت آن حضرت، هنگامی ظاهرتر مىگردد که به قانونگذاریها و همفکرىها و مطالعات و مباحثات دامنهدارى که پیرامون یک مادّه و تبصره قانونى مىشود و سپس به مجالس مقنّنه و قانون‌گذاری ارجاع مىشود و تحت بررسى و مشورت و رأی‌گیری واقع مىشود توجّه نماییم.
آیا حیرت انگیز نیست که شخصى بدون همکار و نیز بدون سابقه مطالعات قانونى و دیدن دانشکدههاى حقوق و قانون و بدون سابقهى بررسىهاى اجتماعى، اقتصادی، بهداشتی و تجارب قضایى و غیره، در تمام جهات، قوانین جهان شمولی عرضه نماید که پس از چهارده قرن، هنوز زنده و اصول آن مورد تصدیق و حمایت حقوقدانان جهان و به باورِ اهل تحقیق، یگانه راه حل مشکلات کنونى جوامع بشری باشد؟
آری، فقه غنیّ اسلام، متضمّن هزاران مادّهى قانونى و تعلیمى و برنامهى عملى و اخلاقى است که به یقین می‌توان گفت هیچ نقصی نداشته و می‌تواند راهگشای همه چالشهای پیش روی امور بشریت باشد.
از طرفی دیگر، جهان معاصر، جهان ترقّی فنون و صنایع، جهان ارتباطات، جهان آگاهی‌های جدید و پیشرفت و نوآوری‌ها است و بشر، در چنین جهانی، هر روزه با مسائل و مشکلات جدیدی روبرو می‌گردد که باید دین مبین اسلام، پاسخگوی نیازهای او باشد.
با توجه به دو نکته فوق، راهی که مذهب مترقّی تشیّع -که همان اسلام ناب است- جهت حلّ مسائل مستحدثه بشری و حلّ مشکلات جوامع انسانی در نظر دارد، این است که باب اجتهاد را مفتوح مىداند و هر فردی که بتواند، باید پس از نیل به مرتبه اجتهاد، طبق اجتهاد خود از کتاب و سنّت، احکام را استخراج نموده و به آن عمل کند و کسانی که هم قدرت بر اجتهاد ندارند، از اجتهاد و تخصّص او پیروی نمایند.
از این جهت، باب بحث و تحقیق در مذهب شیعه همیشه مفتوح بوده و در همه اعصار و همیشه، فقه اسلام در سیر و حرکت و در دسترس تحقیق و بررسى بوده و این مسئلهاى است که قبل از منحصرکردن مذاهب فقهى به مذاهب اربعه، اهل سنّت نیز آن را پذیرفته بودند.
امروزه و در عصر غیبت کبری، فقه و فقهای مکتب شیعه در مواجهه با مسائل مختلف اجتماع، در حالت سکون و انزوا نیستند و تحرّکی فوق‌العاده دارند. شاهدِ بر این گفتار، ورود فقها به بررسی علمی اجتهادی مباحث رشته‌های مختلف است، مانند مسائل اقتصادی اعم از بانکداری و معاملات ارزی و نیز شرکت‌های هرمی و خرید و فروش‌های اینترنتی و … ؛ مسائل بین‌المللی، همچون حقوق بشر، عدم استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی، پیوستن به کنوانسیون‌های بین‌المللی و …؛ مسائل پزشکی، همچون مرگ مغزی، تغییر جنسیت، تلقیح مصنوعی و …، مسائل فرهنگی، مانند شبکه‌های مجازی، هنر و رسانه و دیگر مسائل مستحدثه، مخصوصاً مسأله فقه اداری نظام اسلامی، که جامعه نیازمند بدان خواهد بود.
اینجانب نیز آن هنگامی که در شورای نگهبان بودم و مسائل کشور در ابتدای پیروزی انقلاب، به علت عدم وجود قوانین راهگشا و از سویی دیگر هجمه‌های دشمنان خارجی و داخلی به اسلام، سخت و دشوار گردیده بود، با همین فقه و اجتهاد، قوانین را با مبانی اسلام و شرع تطبیق داده تا پیچیدگیهای امور مستحدثه با استنباط قوانین راهگشا از آیات و روایات، سهل و آسان گردید.
همزمان و بعد از آن نیز، در رشته‌های مختلفِ مسائل مستحدثه از مسائل اقتصادی، مثل بانک و بیمه گرفته تا مسائل پزشکی، مانند تلقیح مصنوعی و تغییر جنسیت، و نیز مسائل قضائی، همچون تعزیر و حبس، و مسائل اجتماعی، مانند رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی، مباحث مختلف و متعددی داشته‌ام که برخی از آن‌ها به طبع رسیده است.
غرض اینکه این ابزارِ اجتهاد فقهای شیعه است که می‌تواند به وسیله آن فقه بی‌نظیر و قانونِ جامع اسلام، پاسخگوی تمام این مسائل و چالش‌ها باشد و الحمدالله کرسی‌های مختلف تدریس در حوزههای علمیه و تصنیف و تألیف کتاب‌ها و آثار مختلفی در این زمینه‌ها، حاکی از این امر است.
در پایان، ضمن تقدیر و تشکّر از برگزارکنندگان و فضلای حاضر در این نشست علمی، از خداوند متعال، عزّت و عظمت روزافزون حوزههای علمی فقهی شیعه را در ظلّ عنایات خاصّه حضرت بقیّه الله الاعظم ارواح العالمین له الفداء مسألت می‌نمایم و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته
۵ صفر المظفر ۱۴۴۰ هـ.ق
لطف‌الله صافی
برگزاری درس خارج «دین و سلامت» در حوزه علمیه خراسان
حجت‌الاسلام سید مسعود مرتضوی، مدیر موسسه الهادی(ع): حوزههای علمیه در زمینه درس خارج به سرفصل‌ها‌یی همچون خمس، زکات، حج و … می‌پردازند اما هیچ یک با نیازهای روز جامعه تناسب ندارند، باید دید امروز در حوزههای علمیه کدام مسائل مستحدثه می‌تواند متناسب با نیازهای روز جامعه باشد.
۵۰ سال پیش شیخ حسین حلی مسائلی در زمینه ربا و بانک به عنوان فقیه نواندیش مطرح کرد که امروز نیز پس از گذشت بعضاً همان مسائل طرح می‌شود در صورتی که باید بتوان نیازهای جامعه را دقیق‌تر بررسی کرد. باید دید حوزههای علمیه به عنوان کرسی درس خارج چه میزان با دستاوردهای پژوهشگاه‌ها ارتباط دارند و چه میزان این دو محل و مکان علمی با یکدیگر مرتبط هستند؛ امیدواریم حوزه دین و سلامت و برگزاری همایش‌ها، نشستها و جلسات در این زمینه بتواند در پاسخ به این دغدغه گام‌ها‌ی ارزنده‌‌ای بردارد.
سال آینده امیدواریم این حرکت مبارک در حوزه خراسان شکل بگیرد و ترسیم طرح جامع این کارگروه حاصل بیش از ۵۰ سال مطالعه و اتاق‌ها‌ی فکر می‌باشد که هدف از برگزاری این نشستهای پژوهشی دین و سلامت، زمینه‌سازی، ایجاد عطش و احساس دغدغه برای برگزاری نشستها در شش ماهه آینده است، بر این اساس بناست تا در طول شش ماهه آینده ۱۲ نشست تخصصی در موضوعات دین و سلامت برگزار شود. نشستهای تخصصی با سه موضوع «طب اسلامی»، «فرآورده‌ها‌ی حلال» و «فقه پزشکی» در روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه هر هفته برگزار می‌شود.
در سال تحصیلی آینده علاوه بر نشستهای تخصصی، از درس خارج در زمینه دین و سلامت نیز استفاده خواهیم کرد که این برنامه شامل فعالیت آموزشی در قالب ۴۲ روز درسی معادل ۸۴ ساعت مفید و همچنین نشستهای تخصصی در قالب ۱۲ روز درسی معادل ۳۶ ساعت فعالیت مفید طلاب دیده شده است. ثبت‌نام در کلاس‌ها‌ی درس خارج حوزه دین و سلامت در سایت حوزه و کانال‌ها‌ی مربوطه اطلاع‌رسانی می‌شود و امیدواریم سال آینده جهش علمی مثبتی با موضوعات جدید در حوزه خراسان دیده شود.
ارتباط علمای حوزه علمیه خراسان با هیئت‌های اندیشه‌ورز، الگویی، تعیین کننده و تحولی است
حجت‌الاسلام والمسلمین سید مصباح عاملی، مدیر حوزه علمیه خراسان در مراسم افتتاحیه: از آثار و برکات انفاس قدسیه حضرت امام(ره) و همین‌طور تأثیر مبارک رهنمودهای مقام معظم رهبری(حفظه الله تعالی) این شد که در مدتی کوتاه، تقریباً تحولی همه جانبه در حوزه علمیه خراسان ایجاد شده است. وضعیت مدارس در مناطق مختلف حوزههای علمیه خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، تغییر کرده و حرکتی آغاز شده که نگاه، گفتمان، عمل و مطالبات همگان تحولی است، حتی انتقادات و پیشنهادات نسبت به مجموعه فعالیت‌ها‌ی حوزه علمیه خراسان قالب تحولی به خود گرفته که این مسئله، امر مبارکی است.
امیدواریم حرکت تحولی مورد نیاز زمان، جامعه اسلامی، نظام دینی و عرصه‌ها‌ی بین‌المللی در همه ابعاد و شئون زندگی محقق شود. مهم‌ترین برنامه‌‌ای که به عنوان اساس کار در حوزه علمیه خراسان پایه‌ریزی شد، ساماندهی فعالیت‌ها با مدل جدید تحولی بود. در مجموع همه فعالیت‌ها‌ی حوزه با توجه به مطالبات رهبری، در زمینه پاسخگویی، به چندین عرصه تعریف شده است، توانمندسازی حوزه علمیه خراسان در عرصه‌ها‌ی مختلف از نظام سازی تا برنامههای عملیاتی و اجرایی برای ایفای رسالت حوزوی و تولید خروجیهای فاخر از جمله این عرصه‌ها بود و در این راستا در زمینه‌ها‌ی علمی، تربیتی و بصیرتی اقداماتی صورت گرفت و فعالیت‌ها‌ی گوناگون، روزآمد و کارآمد تحت هر یک از این عناوین تعریف شد.
عرصه‌ها‌ی دیگر فعالیت‌ها‌ی حوزه نیز مبتنی بر پاسخگویی به نیازهای جامعه، نظام و ورود به عرصه‌ها‌ی بین‌المللی تعریف شده است، در عرصه نخست، توانمندسازی حوزه علمیه خراسان به عنوان اساس کار مدنظر بود و با این هدف، بر اساس رهنمودهای مقام معظم رهبری، در راستای ایجاد حوزه‌‌ای بروز، کارآمد و روزآمد و ضرورت تحول در رویکردها مبتنی بر اقتضائات زمان و نیازهای امروز، همه فعالیت‌ها در ۷ قرارگاه و حول ۷ محور ساماندهی شد.
قرارگاه «فقاهت و مجتهد پروری» به عنوان یکی از این ۷ قرارگاه است که مقام معظم رهبری نیز در بیاناتی چنین فرمودند که فقاهت و مجتهد پروری اصل الاصول در حوزههای علمیه است؛ از زمان شیخ مفید تا به امروز همواره اصل حاکم فقاهت و مجتهد پروری و حرکت مستمر اجتهادی برای پاسخگویی به جامعه اسلامی بوده و هست.
قرارگاه‌ها‌ی «قرآن و عترت»، «حکمت و کلام»، «سیاست و جامعه»، «اخلاق و تربیت»، «تبلیغ» و «ادبیات عرب»، از جمله قرارگاه‌ها‌ی دانش‌محور هستند که می‌بایست توانمندسازی لازم را در راستای وظایف خود و حوزه علمیه‌ای بروز، روزآمد و کارآمد کسب کنند. تاکنون در این زمینه فعالیت‌ها‌ی مهمی صورت گرفته که قابل قیاس با گذشته نبوده و تلاش تحولی، توسعه‌‌ای و ارتقایی بسیاری صورت گرفته که البته در طراز حوزه انقلابی باید بیش از این تلاش شود.
این قرارگاه‌ها در جهت توانمندسازی حوزه با رویکرد فقاهت و مجتهد پروری تشکیل شده و هر یک کارهای بزرگ و فاخری را دنبال می‌کنند و به جد مشغول فعالیت‌اند، به‌طور مثال حوزه علمیه خراسان تابستان امسال، تعطیل نبود و در همین ایام نیز نگاه، گفتمان و عمل تحولی آن‌چنان فراگیر بود که همه افراد در سطوح عمومی، تخصصی و نخبگانی آن را مطالبه می‌کردند.
نظام سازی دینی در عرصه‌ها‌ی متنوع حکومتی پُررنگ باشد
هدایت دینی، سیاسی و خدمت اجتماعی در مسیر تحولی در سه عرصه «نیاز»، «مطالبات و مسائل و مشکلات جامعه» و «نظام دینی» باید دنبال شود؛ شهدای روحانی به نسبت عدد و رقمی که روحانیت و سایر اقشار دارند، از بیشترین تعداد شهید برخوردار بوده و در هر جا احساس می‌شده چه در جنگ تحمیلی و دوران دفاع مقدس و چه در پاسداری از حرم اهل‌بیت(ع) و یا در جریانات تروریستی، حضور داشته و به مقام شهادت نیز نائل آمده‌‌‌اند.
روحانیت با وجود این همه زحمت، تلاش و مجاهدت در طول تاریخ نمی‌تواند امروز نظام دینی را به دست یک عده افراد بی‌تفاوت سپرده و خودش نسبت به مسائل و مشکلات و چالشهای پیش روی نظام بی‌تفاوت باشد؛ بدین سبب در حال حاضر نظام‌سازی دینی در عرصه‌ها‌ی مختلف و بخشهای متنوع حکومت دینی آن هم تحت عنوان مسائل مستحدثه و با استفاده از معارف دینی باید پررنگ باشد.
رسالت حوزه پاسخگویی به مسائل مستحدثه بر مبنای آن اتفاقاتی که پیش از این افتاده نیست، بلکه باید نظام سازی مبتنی بر استفاده از معارف دینی و مسائل روز باشد، امام راحل(ره) چنین می‌فرمایند که روحانیت باید آن‌قدر آینده‌نگر باشد که پیشاپیش آینده را رصد و تحلیل کرده و در حقیقت خود را با همه توان آماده کند.
امروز بحث نظام سازی از جمله اولی‌ترین مسائلی است که با آن مواجهید و حوزویان در این زمینه رسالت بزرگ تاریخی را بر عهده دارند، روحانیت بنا دارد تا از دستاورد مهم و طلایی تاریخ که محصول خون هزاران شهید است، پاسداری کند و به نیازهای نظام پاسخ دهد.
روحانیت نمی‌تواند منتظر بماند و ببیند چه اتفاقی خواهد افتاد بلکه در جریانات بحرانی باید حضور علمی، هدفمند و پاسخگو داشته و ضمن برخورداری از مواضع شفاف، روشن و سرنوشت‌ساز، هدایتگری خود در طول تاریخ را ادامه دهد، امروز وجود رهبری و ولایت امر در صدر همه نعمت‌ها است که تمامی این امور را به منصه ظهور می‌رساند و به راحتی می‌توان در همه عرصه‌ها با رهنمودهای ایشان ورود داشت.
در زمینه حضور در عرصه‌ها‌ی بین‌الملل نیز نمی‌توان چشم خود را بست و باید به شبهه فتنه گران و دشمنانی که به دنبال شبهه افکنی و اسلام ستیزی هستند، امروز باید با ارتباطات جهانی و بین‌المللی خود را بروز کرد که در این راستا هیئت اندیشه‌ورزی نیز تأسیس شده که رسالت همه آنان، پاسخگویی در سه عرصه نسبت به مسائل مورد نیاز جامعه، نظام و امور بین‌الملل می‌باشد.
هیئت‌های اندیشه‌ورز ترکیبی از نخبگان و پژوهشگران ممتاز حوزه و دانشگاه هستند، این هیئت‌‌ها با نام «اقتصاد و الگوی اسلامی پیشرفت»، «حوزه، جامعه و تمدن اسلامی»، «خانواده، تعلیم و تربیت و سبک زندگی»، «هنر، رسانه و فضای مجازی»، «اسلام، ادیان و ارتباطات میان فرهنگی» فعالیت دارند که به طور مثال در هیئت اندیشه‌ورز هنر، رسانه و فضای مجازی حدود ۱۰۰ نفر طلبه هنرمند شناسایی و با این هیئت همکاری دارند.
این هیئت اندیشه‌ورز کارهای فاخری را با چند شبکه تلویزیونی داشته‌‌‌اند، کارهای خوبی تا به امروز انجام شده است و بر اساس بیانات مقام معظم رهبری که فرمودند، امروز فضای مجازی غالب و جایگزین فضای حقیقی شده، این سخنان را مدنظر قرار داده و از آن غافل نیستیم.
این هیئت‌های اندیشه‌ورز مجدانه عمل کرده و علما و بزرگان حوزه نیز ارتباطات ویژه‌‌ای با آن دارند، ارتباط علما و بزرگان حوزه علمیه با هیئت‌های اندیشه‌ورز، الگویی، تعیین کننده و تحولی است.
هیئت اندیشه‌ورز «موضوع شناسی» تأسیس می‌شود
فقاهت و اجتهاد به عرصه‌ها‌ی مورد نیاز و مبتلابه جامعه اسلامی ورود کرده و امروز مسائل مستحدثه در قالب این قرارگاه به صورت علمی و فراتر از حالت فتوایی مطرح شده است، هم اکنون قرارگاه‌ها در زمینه دو بال اجتهاد یعنی شناخت حکم و موضوع شناسی مشغول به فعالیت هستند که البته در حوزه موضوع شناسی هیئت‌ی با همین عنوان تعیین و در این زمینه آغاز به کار خواهد کرد.
در زمینه تربیت نیروهای جوان نیز بر اساس تأکیدات مقام معظم رهبری، برنامه ریزی شده است، تاکنون ۵۰۰ نفر در سامانه اطلاعات پژوهشگران ثبت‌نام کردهاند که آن شاء الله پس از ساماندهی از این افراد نیز حداکثر استفاده را در عرصه‌ها‌ی تحقیق و پژوهش خواهیم برد.
ورود همه ارکان حوزه علمیه خراسان از جمله اساتید و طلاب به عرصه عمل و پاسخگویی، اجتهاد و فقاهت را روزآمد و کارآمد می‌کند و ضمن ورود نیروهای جوان انقلابی و تحول‌خواه به این عرصه، حرکت را به صورت جهادی دنبال کرده و تلاش می‌کند تا به نیازهای جامعه و نظام در عرصه بین‌المللی پاسخ دهد و نظامند، علمی و تخصصی و با برنامه و هدفمند حرکت کند؛ در واقع انتظار ما از نظام دین و سلامت، به عنوان هیئت اندیشه‌ورز همین امر می‌باشد.
انتظار می‌رود هیئت اندیشه‌ورز دین و سلامت بتواند نقش خود را به خوبی ایفا کند چراکه موضوع دین و سلامت فراگیر است و به قشر خاصی محدود و مقید نبوده بلکه اساس سبک زندگی را تشکیل می‌دهد و در همین رابطه، نخستین کاری که باید صورت گیرد، نظام‌سازی است.
نباید به پیشانی حوزه مهر ارتجاع و خرافه بخورد و باید متوجه بود که حوزههای علمیه در طول تاریخ پیش قراول همه حرکتهای مبارک بوده و الان نیز همین‌طور خواهد بود، نظام جامع دین و سلامت با استفاده از دستاوردهای بشری می‌تواند بهترین کار را انجام دهد. از خداوند متعال می‌خواهیم ما را حمایت کند تا ششمین هیئت اندیشه‌ورز حوزه علمیه خراسان تحت عنوان هیئت اندیشه‌ورز «دین و سلامت»، در نهایت، خروجی فاخری برای حوزه داشته باشد.
استنباط در مسائل مستحدثه بدون بهره‌برداری از قاعده تراکم ظنون و تجمیع قرائن با حساب احتمالات به جایی مطمئن نمی‌رسد
حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عندلیب همدانی، استاد دروس خارج حوزه علمیه قم در دومین روز نشست: آن قواعد و اصولی را که در علم اصول و یا در قواعد فقهیه خوانده‌ایم در مسائل مستحدثه نیز کارایی دارد، اما خصوصاً در این قسم از مسائل محتاج تبیین قواعد و اصول جداگانه‌‌ای هستیم به جهت اینکه این نوع مسائل تا کنون مطرح نشده است.
ما نیاز به بررسی در مسائل نوپدید و مستحدثه داریم، گاهی در کنکاش اصل مساله جدید نیست اما نیازمند به بررسی مجددی دارد، مثلاً بحث ربا و ماهیت پول به هر حال در مسائل مستحدثه باید اصول و قواعد خاصی مراعات شود و بهره‌برداری از قاعده تراکم ظنون و تجمیع قرائن صورت گیرد چون ما نصی صریح و حتی ظاهری قابل قبول کمتر پیدا می‌کنیم و محتاج به آن هستیم که اصول و قواعد مورد انتظار را از قرائن و شواهد جمع‌آوری کنیم و طبق حساب احتمالات این شواهد و قرائن حاصل شده را کنار یکدیگر گذاشته تا به یک نتیجه واحد منجر شود.
گمان نکنیم این شیوه شیوه‌‌ای است که با رسم و شیوه بزرگان ما بیگانه است، همین مکاسب مرحوم شیخ اعظم، در بسیاری از مسائل ایشان از این شیوه تجمیع قرائن در مسائلی که نصوص و روایاتی هست استفاده کرده و بنده معتقدم استنباط در مسائل مستحدثه بدون بهره‌برداری از قاعده تراکم ظنون و تجمیع قرائن با حساب احتمالات به جایی مطمئن نمی‌رسد بخصوص برخی پیچیدگیهای خاصی که در فروع مسائل مستحدثه وجود دارد، نتیجه‌گیری در آن‌ها بدون بهره‌برداری از قاعده تجمیع قرائن ممکن نیست.
نباید خیال کنید که استنباط در مسائل مستحدثه مثل فروع طهارت است که روایت زیاد دارید بلکه آنجا فقیه حتی میزان اندکی از روایات، نص و سند را باید بررسی کند، فقیه می‌تواند افق روشنی را در مسائل مستحدثه فراروی خود داشته باشد و در این نوع مسائل باید بیشتر از دیگر مسائل از عقل، اعتبارات و عرف استفاده کنید.
فقیه در مسائل مستحدثه باید ببیند منطقه ممنوعه عقل و سیره عقلا و منطقه ممنوعه عرف کجاست و کجا می‌تواند از این عناصر در استنباط مسائل مستحدثه استفاده کند، تا این‌ها روشن نشود نمی‌توان درست از مسائل مستحدثه استنباط کرد و اساساً باید دید عقلی که فقیه از آن سخن می‌گوید چه عقلی است و سیره عقلا کجا باید بهره‌برداری شود.
قاعده و اصل دیگری که در مسائل مستحدثه پیش از ورود باید منقح شود این است که نیازهای بشر توقف ندارد و با سیر علمی و صنعتی که بشر دارد این نیازها بیشتر می‌شود، فقه باید به عنوان دستور زندگی هر مسلمان پاسخگو باشد و نمی‌تواند چشم خود را بر نیازهای بشر ببندد بلکه باید فقه پویای ما با ادله و نصوص موجود سر و کار داشته و در مسائل مستحدثه نظر بدهد.
طرح مسائل مستحدثه در جلسات عمومی صلاح نیست/ ورود به مسائل مستحدثه پختگی در فقه سنتی می‌خواهد
حجت‌الاسلام والمسلمین محمد قائینی، استاد دروس خارج حوزه علمیه قم در دومین روز نشست: اگر تاریخ پیدایش مسائل مستحدثه را دنبال کنید، باید آن را از زمان شیخ طوسی آغاز و پیدایش آن را حداقل به صورت رسمی از آن زمان مطرح کرد. از هزاران سال قبل مسائل مستحدثه وجود داشته و طرح این مسأله به سبب ضعفی است که در برخی موارد احساس شده و گویا بنای بر احیای مجدد و دنبال کردن تأکید بر آنچه سابقاً وجود داشته بوده است. عنوان مسأله مستحدثه موضوع حکم شرعی خاصی نیست که در تحقیق این اصطلاح کنکاش کنید، آنچه اهمیت دارد کنکاش از اصطلاحات به اعتبار موضوعیت آنان در احکام شریعت و عناوین مطرح شده در ادله لفظیه از آیات و روایات است.
دو تعریف از مسائل مستحدثه قابل طرح است، یک تعریف به این مساله مستحدثه یعنی مساله‌‌ای که در کلمات فقها مطرح نیست گفته می‌شود، جز آنچه در کلمات متأخرین به عنوان فتوا و نه به صورت تحقیق و بیان استنباط حکم عنوان شده و هر مساله‌‌ای که تا به امروز مطرح نبوده نمی‌توان مساله مستحدثه نامید.
تعریف دوم از مسائل مستحدثه این است که شامل مسائلی بوده که در کلمات شیخ عنوان شده و مساله مستحدثه نام می‌گیرد. مساله مستحدثه به این اصطلاح یعنی مسائلی که در کلمات قدما و به صورت متلقی از متون روایات بوده است. نسبت زیادی از آنچه شیخ طوسی آورده و مقدار زیادی از آنچه در کلمات علامه آمده مسأله مستحدثه نام می‌گیرد.
مسأله مستحدثه مسائلی است که در کلمات قدما و مرحوم شیخ عنوان نشده و از مبسوط به بعد شیخ این مسائل را به عنوان تفریعاتی که نه از کلمات سابق بلکه وارداتی از کتب اهل سنت و فقه اهل سنت است استخراج کرده و این مفهوم مسائل مستحدثه است؛ البته در اینجا فقه ما تلقی از فقه اهل سنت نیست، بلکه پاسخگویی را بر اساس روش سنتی استنباطی به فعل وارد کرده که هنر فقه شیعی اینجاست.
عده‌‌ای در توجیه مسائل وارد بر مبسوط این را مطرح کردند که فقه ما تا قبل از تدوین کتابی، محدود به مسائل خاص بوده و خرده گرفته می‌شد که فقه شما فقه بسته‌‌ای است که توانایی پاسخگویی به مسائل مستحدثه را ندارد و اگر در آن تفریعاتی وجود دارد به جد مختصر است، شیخ فرموده این را بر ما خرده گرفتند و بر اساس احاطه بر مبانی فقه شیعی و توانایی مبانی در پاسخگویی به جدیدترین مساله، باید توانایی فقه شیعه در پاسخگویی را نشان داد.
تعریف اول از مسائل مستحدثه مسائلی است که در کلمات فقها عنوان نشده همچون مسائل سفر با وسائل امروز که از مساله مستحدثه خارج شد؛ مساله سفر با وسائل جدید نه هواپیما بلکه ماشین جزو مسائل مستحدثه بوده و در هفتاد سال پیش به مساله سفر با وسائل نقلیه‌‌ای همچون ماشین نظر مستحدثه را داشتند و تعریف دیگر مساله مستحدثه مساله‌‌ای است که در کلمات قدما مطرح نیست ولو در کلمات فقهای طول هزاران سال گذشته ورز خورده و منشأ آثاری باشد.
آنچه از قبیل مستحدثه به معنای اول یعنی مسائلی که تا به حال عنوان نشده مطرح است، مسائلی است که برای استنباط ساز و کارهای خاصی علاوه بر ساز و کارهای عمومی مورد نیاز است.
در مسائل مستحدثه با روشی نوین، استنباط جدیدترین مساله بر مبنای فقه سنتی و قدیمی‌ترین مساله است، تفاوتش این است که در مسائل جدید توجه به برخی مسائل اصولی که مورد نیاز در مسائل سنتی نیست ضروری است از جمله بحث سیره‌ها‌ی متجدد و بحث سیره از قدیم و جدید مورد نظر است.
ورود اشخاص مبتدی در مسائل مستحدثه امر میسری نیست و در این‌گونه مسائل حتی برخی اساتید نیز به سهولت ورود در مسائل نمی‌توانند پیدا کنند چراکه در این‌گونه مسائل پس از پختگی در فقه سنتی بعد از آن تازه زمینه برای ورود پیدا می‌شود، همان‌طور که در این مسائل مرحوم شیخ طوسی نیز می‌فرماید بعد از تدوین فقه وارد مسائل مستحدثه به این معنا شدیم.
حتی برای اساتید ورزیده در فقه سنتی نیز ورود در این‌گونه مسائل زحمت و دشواری دارد و در سنتی‌ترین مسائل برای فقیه حرف جدید قابل تصور است ولو برخلاف نظر مشهور سابق باشد. در حقیقت همان‌طور که مرحوم آقای بروجردی برای شهرت قدما قداست و خط قرمز قائل بود در عین حال برخی مسائل جدیدی را به نظر خود مطرح می‌کرد اما در عین آنکه در این‌گونه مسائل یعنی قدیم و غیر مستحدثه زمینه کار دارد عمده کار فقیه مسائل مستحدثه‌‌ای خواهد بود که ابتدا می‌خواهد مطرح شود و این‌گونه مسائل طرح آن در مجامع عمومی به خاطر نبود منابع مناسب برای طلاب مبتدی و کسانی که جدید الورود به درس خارج هستند مناسب نیست.
اگر بناست ورود به مسائل مستحدثه برای اساتید باشد، باید اساتید مجرب که در مسائل سنتی تجربه خود را دادهاند ورود کنند و طرح مسائل مستحدثه در جلسات عمومی مبتدی صلاح نیست، چراکه حتماً باید مسائل مستحدثه مطرح شود و از اساتید مجرب و خبره و ورزیده نیز استفاده شود که مشهد نیز چهره‌ها‌یی برجسته را دارد.
در زمان ما هر موضوعی را فقیه نباید بشناسد!/ مسائل مبتلابه باید به اهل خبره ارجاع داده شود
آیت‌الله شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در مراسم اختتامیه نشست: امروز در زمان ما ظرفیت فقه پدیدار شده است؛ در گذشته کلمه تاریخ و گاهی نیز فلسفه را به برخی از علوم همچون تاریخ فلسفه و فقه و یا فلسفه علم فقه، اضافه می‌کردند، ولی فقه در زمان ما به همه علوم اضافه می‌شود که می‌توان به فقه پزشکی، فقه سیاسی، فقه کودک و فقه رسانه و هنر اشاره کرد.
این امر اهمیت فقه را رسانده و قوت حضور آن در ساحت‌ها‌ی همه علوم را اثبات می‌کند، این نکته برای طلبههای زمان ما بسیار مهم است، چراکه اگر فقه چنین گستره‌‌ای دارد، اصول گسترده می‌خواهد و نمی‌توان با اصول محدود زمان شیخ مفید و شیخ طوسی به سراغ فقه معاصر آمد.
یکی از حرف‌ها‌یی که از بزرگان ارکان حوزه نقل شده که باید تاویل برده شود این است که هرچه به فقه نزدیک می‌شویم به اصول نیز بیشتر نیاز می‌شود. نکته دیگری که در زمان فقهای قبل بوده، اما در زمان فقهای متاخر نمود بیشتری پیدا کرده، این است که ما با نصوص و متون برخورد عمیق و جامع داشته باشیم.
نکته دیگری که فقه در امور فردی و اجتماعی و مسائل مستحدثه کارآیی دارد، منظور یک نگاه جامع به نصوص است؛ از نگاه جامع همان اصطلاحی می‌باشد که مرحوم صدر دارد و معتقد است اساس باید مبتنی بر نظام‌مند بودن فقه باشد؛ از سوی دیگر مراد این است که نگاه فقیه به متن قرآنی و روایی باید جامع باشد. فقیه فقط بیان احکام ندارد، نکات کلی در مجموعه دین به عنوان مبانی برای مسائل مستحدثه باید مطرح شود و در ظهور هر کلمه‌‌ای جمیع قرائن باید مدنظر باشد.
نکته بعدی تأثیرگذاری دین در اجتهاد است، این‌گونه نگاه جامع به دین در اجتهاد بسیار اثر می‌کند و مفسر را در تفسیر متون دینی همچون آیات قرآن، در مسیر دیگری می‌برد.
از ابتدای طلبگی این را شنیده‌ایم که احکام دین مرتبط با یکدیگرند و قوانین شارع مقدس مرتبط با هستند، برخی بزرگان در درس خود استدلال می‌کنند که هر جزئی در نظام تشریع همچون نظام تکوین با سایر اجزا ارتباط دارد که البته این امر نیز جای بحث دارد.
باید نظام تشریع بر وفق تکوین باشد و تشریع مجموعه ملاکات و آثار خاص خودش را دارد، پیشنهاد دارم کارگروهی تشکیل شده و همین موضوع در حوزه علمیه خراسان با اساتید در جلسات مختلف طرح شود؛ این هم یکی از مبادی بحث است که آیا بین احکام در دین ارتباط هست یا نیست؟
در چند دهه اخیر به خصوص پس از انقلاب اسلامی، مساله موضوع شناسی را خیلی مطرح می‌کنند و این تا حدی درست است، اگر فقیه موضوع را نشناسد، نمی‌تواند حکم صادر کند؛ یعنی وقتی بحث خمس را در تورم و زمان را در کاهش ارزش پول مطرح کنیم، طبیعی است که باید حقیقت پول را بشناسید تا بتوانید حکم صادر کنید.
در زمان ما هر موضوعی را فقیه نباید بشناسد، اگر بناست مسائل روز همچون «تراریخته» و یا مسائلی از این دست مطرح شود، موضوع شناسی آن بر عهده فقیه نیست، بلکه مسائل مبتلابه باید به اهل خبره ارجاع داده شود.
موضوع شناسی مهم است و در مسائل مستحدثه شناخت این مسائل ضرورتی بی‌بدیل دارد، باید دید تاریخ مسائل مستحدثه چیست؟ چراکه در طول تاریخ هر فقیهی در زمان خود به مسائل مستحدثه زمان پرداخته است و در واقع جریان و حیات حوزه‌ها با مسائل مستحدثه سپری شده است.
افرادی هستند که طعم فقه را نچشیده‌اند ولو پای درس خارج بزرگان حوزه نشسته باشند و این چنین می‌گویند که حوزه دور از مسائل اجتماعی است، بدون شک باید گفت اینان دور از مسائل فقها هستند؛ آن مقدار که بعد از پیروزی انقلاب مسائل مستحدثه مطرح شده، قابل قیاس با قبل از آن نیست، اما این افراد بی‌انصافی می‌کنند و این افترا را به حوزه علمیه می‌زنند.
کسانی که دارای مبنای اصولی هستند می‌توانند وارد مسائل مستحدثه شوند، باید مبنا داشت و ملاکات احکام برای فقیهی که می‌خواهد وارد مسائل مستحدثه شود، منقح باشد. از سوی دیگر باید مراقب باشید از قواعدی که فقهی نیست اجتناب و دوری کنید و شک نداشته باشید که با همین اجتهاد جواهری امام راحل(ره) و آیت‌الله خوئی(ره) می‌توان بسیاری از مسائل مستحدثه را حل کرد.
در مساله اهدای عضو با چالشهای جدی مواجهیم، اما در عین حال جامعه منتظر پاسخ فقهی نمی‌ماند
حجت‌الاسلام سید محمود طباطبایی، مسئول نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، و دبیر علمی میزگرد «تعامل حوزه علمیه با دانشگاه در حل مسائل مستحدثه»: فقه الاحکام تا دوره شیخ طوسی در صفحات محدودی از کتب فقهی انعکاس پیدا کرده بود، این موضوع حسب موضوعات مورد بحث در فضای عمومی جامعه، در صفحات محدودی از ابواب فقهی طرح شده بود.
پویایی فقه به آن بوده که حسب مسائل و موضوعات جدیدی که در فضای عرفی شکل پیدا می‌کرده به آنان پاسخگو باشد و در کتاب جواهر، در مجلدات بسیاری صاحب جواهر به سختی آنچه را که مورد ابتلا جامعه دوره خود بوده در مجلدات جواهر الکلام گنجانیده است.
در همان دوره‌‌ای که رسائل و مکاسب شیخ را می‌دیدیم یکی از جنبه‌های بارز کتاب مکاسب شیخ این بود که توانسته مسائل مبتلابه جامعه آن روز را به خوبی درک کند و وارد مباحث اصلی کتاب مکاسب شود، امروز حسب پیشرفت‌های تکنولوژیکی مسائل بسیار متکثر و متنوعی مطرح شده که ضرورت دارد حوزویان، طلاب و اساتید با فقه پویا و پاسخگو به مسائل مستحدثه، روز و نوپیدای جامعه اسلامی ورود کنند.
این‌قدر سرعت پیشرفت‌های تکنولوژی و موضوعات جدید در فضای جامعه زیاد است که اگر همه ما حسب رسالت خود اقدام نکنیم جامعه معطل نمی‌ماند، در زمینه مباحث اهدا عضو، خراسان رضوی در کل کشور آماری که در زمینه اهدای عضو دارد بالاترین است و حسب پرسش‌هایی که در این حوزه مطرح است می‌گویم واقعاً وقتی دقیق میشوید در مساله اهدای عضو می‌بینید با چالشهای جدی مواجهیم، اما در عین حال جامعه منتظر پاسخ فقهی نمی‌ماند.
متأسفانه گاهی من و شما از بسیاری از موضوعاتی که تحت عنوان موضوعات جدید مطرح است اطلاعی نداریم در صورتی که این مسائل مستحدثه در جلسات تخصصی باید مورد طرح و بحث باشد، امروز نیازمند به آن هستیم که دو مرکز علمی واقعاً با نگاه کارشناسی در کنار هم قرار بگیرند و تجارب این حوزه تجارب ارزشمندی است که اگر کار مبنای علمی داشته باشد می‌توان فعالیت خود را توسعه داد.
در حیطه سلامت حسب رسالت دفتر نهاد رهبری در حوزه سلامت معنوی ورود کردیم و امروز در دنیا بیش از آنکه در اندیشه سلامت فیزیکی انسان‌ها باشند به این نتیجه رسیدند که بیش از ۸۰ درصد بیماری‌ها ناشی از فقدان سلامت معنوی، جسمی و روانی است، دنیا چند دهه قبل از ما ورود و طب تسکینی را مطرح کرده است. در قالب طب تسکینی گروهی بر بالین بیمار حاضر شده و گروهی نیز کارهایی در راستای تسکین آلام وی انجام می‌دهند.
امروز در قالب طرح پژوهشی در زمینه شکل مداخله معنوی در فضای درمان، در قالب اجرای طرح پژوهشی کل فعالیت بیمارستان امام رضا(ع) توجیه بوده و حضور روحانی را به عنوان نیروی متخصص دنبال می‌کنند.
امروزه به این حوزه‌ها نیاز داریم که باید نگاه و ادبیات خود را به ادبیاتی که در فضاهای علوم پزشکی وجود دارد نزدیک کنیم، در آینده نزدیک در تعامل مثبت امیدواریم رسالت خود را در فضای حوزوی در زمینه طب تسکینی و تسکین آلام بیماران به نحو احسن انجام دهیم.
اگر از مسیر فقاهت فاصله گرفتید شیعه اسرائیلی میشوید!/ فقیه هنگام صدور فتوا به واقعیات اجتماعی توجه کند
سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن وحدتی شبیری، رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی در میزگرد «تعامل حوزه علمیه با دانشگاه در حل مسائل مستحدثه»: حوزه علمیه خراسان نسبت به گذشته، دچار پیشرفت‌های محسوسی شده است. زمان طاغوت در حوزههای علمیه برای خواندن زبان انگلیسی واهمه بود اما پس از انقلاب فعالیت زعمای حوزه و مدیریت آیت‌الله عاملی فضاهای این‌چنینی را باز کرده که امیدواریم حضور ما در دانشگاه علوم اسلامی رضوی نیز یاری‌گر آنان بوده و این‌گونه مباحث را گسترش دهد.
از طرح مباحث در زمینه دین و سلامت در حوزه علمیه خراسان خشنود شدم. اگر بناست بیانات رهبری در توسعه علوم اسلامی انسانی جامه عمل بپوشد بهترین فضا حوزههای علمیه است و بهترین نقطه برای تولید دانش علوم اسلامی انسانی نیز حوزههای علمیه هستند چراکه محدودیت واحدهای درسی در حوزه مطرح نیست. این‌گونه تحصیل در فضای حوزه مطرح بوده، اگر ما با روحیه پژوهشگری به موضوعات مستحدثه ورود کنیم تولید دانش شده و این‌گونه می‌توان مرزهای علم را شناخت و در آن مرزها گام برداشت.
چندین انقلاب در تاریخ بشر رُخ داد که بر همه جهان تأثیر گذاشت، یکی انقلاب صنعتی بود که نظام‌های حقوقی در پرتو آن متجلی و در این نوع انقلاب نیز نظریه تضمین حق مطرح شد؛ انقلاب دیگر نیز انقلاب اسلامی ایران بود که فقه ما را از گوشه حجره‌ها و کتاب‌های شرح لمعه و مکاسب بیرون کشید.
دشمنان امروز مشکلات مالی را بروز داده تا عمداً این نظام را ناکارآمد جلوه دهند و با حصر اقتصادی شبهاتی را در ذهن جوانان ما گسترش و توسعه دادهاند، پویایی فقه می‌تواند مشکلات را حل و فصل کند. اگر تعالیم اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) نبود هرگز نمی‌توانستیم در جریان فتنه ۸۸ کشور را از بحران عبور دهیم و آنچه در این میان فصل الخطاب به شمار می‌رفت و مردم را آرام کرد فقه امامیه و اسلامی بود.
امروز ۱۲ مرکز تحقیقاتی در اسرائیل با عنوان شیعه شناسی فعالیت می‌کنند و همه دانشگاه‌های بزرگ آنجا مرکز شیعه شناسی تأسیس کردهاند، آنان چنین معتقد بودند که دو سرمایه تشیع یعنی عقیده مهدویت و شهادت، دنیا را متحول و دگرگون می‌کند که بر همین اساس برای حرکت استشهادی ما معادل‌سازی کردند و حرکت داعش محصول مطالعات علمی آنان در اقصی نقاط اسرائیل بود.
اگر از مسیر فقاهت فاصله گرفتید شیعه اسرائیلی میشوید و اگر خون شهدای مدافع حرم نبود امروز باید در تهران با جریانات تروریستی می‌جنگیدید، انقلاب اسلامی ایران فقه ما را به محک آزمون سپرد؛ امروز در مسیری قرار گرفتید که حق عقب‌گرد ندارید و باید پیشرفت کنید و موضوعات جدید را بشناسید.
فقها نمی‌توانند در حجره را ببندند و موضوع بسازند بلکه باید فقیه در حوزه مسائل اجتماعی کارشناسان متخصص را کنار خود داشته باشد، اگر فقیه می‌خواهد فتوایش برای مؤمنین معیار عمل باشد و اگر کسی در کنترل موالید، مسائل بانک‌ها، رابطه کارگر و کارفرما می‌خواهد فتوا بدهد باید در حوزه به واقعیات اجتماعی توجه داشته باشد.
وقتی فقیه جواز به فتوای کنترل موالید می‌دهد عده‌‌ای از او تقلید می‌کنند، بنابراین او باید در کنار خود جامعه‌شناس داشته باشد تا اثر فتوا را در ۲۰ سال آینده در بین جمعیت کشورهای اسلامی تبیین کند. البته متدلوژی سنتی را باید استفاده کرد و فقاهت به همان شیوه جواهری میراث گران‌بهای ماست که باید بیاموزید اما باید به واقعیات اجتماعی آن‌گونه که هست توجه کنید، مشکل ما با مسائل مستحدثه شناخت حکم نیست چراکه همه حرکتهای ما موضوع احکام شرعی قرار می‌گیرد بلکه مشکل در موضوع شناسی است.
مساله اصلی امروز، دنیای مدرن است/ با تکیه بر احکام مسلم فقهی به بحث‌های جامعه شناختی و تمدنی بپردازیم
حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی طالقانی: عضو هیئت علمی مرکز آخوند خراسانی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی در میزگرد «تعامل حوزه علمیه با دانشگاه در حل مسائل مستحدثه»: تعبیر حوزه و دانشگاه چندین اطلاق می‌تواند داشته باشد که هر کدام از این‌ها در نحوه تعامل و ساختار تعامل حوزه و دانشگاه اثرگذار است. در تعامل میان حوزه و دانشگاه، مساله نخست سازمان حوزه و دانشگاه، مساله دیگر نهاد اجتماعی حوزه و دانشگاه، علوم حوزوی و علوم دانشگاهی و مساله دیگر نیز افراد حوزوی و دانشگاهی هستند. در شرایط کنونی در کشور تفاوت‌های ساختاری سازمانی وجود ندارد که البته در گذشته در چند دهه قبل نهاد حوزه و دانشگاه تفاوت‌های جدی ساختاری داشتند ولی در حال حاضر به شدت در هم تنیده شده و هم علوم و اندیشه‌های حوزوی خصوصاً از جهات ساختاری و مدیریتی وارد دانشگاه شده و از سوی دیگر افرادی که در دانشگاه‌ها سمت دارند، ساختار فکری‌شان حوزوی است.
در حوزه تحولات سازمانی بسیاری رخ‌داده و این دو مجموعه به جهات اداری و آموزشی بسیار نزدیک شدهاند، در حال حاضر از منظر جامعه شناختی تفاوت‌ها جدی نیست و این تعامل عمدتاً ناظر به روابط مدیریتی است هرچند ممکن است دو مرکز دینی با یکدیگر تعاملات سازمانی وثیقی نداشته باشد.
افراد بسیاری وجود دارند که تحصیلات حوزوی و دانشگاهی را باهم داشته و یا چه‌بسا کسانی که تحصیلات حوزوی دارند اما در دانشگاه‌ها مشغول به تحصیل‌اند و تعامل سازمانی و فردی در این وضعیت هیچ‌گونه مشکلی مترتب بر آن نیست، در هر حوزه و زمینه‌‌ای حوزه و دانشگاه می‌توانند با یکدیگر تعامل داشته باشند و اگر مشکلاتی نیز مترتب بر آن باشد، سطحی و روبنایی و تحول‌یافته مدارس سنتی است.
ارتش روزآمد نیاز به بنیان‌های علمی روزآمد دارد و اکتفا به خط مونتاژ راه به جایی نمی‌برد، در غرب مدارس سنتی تحول پیدا کردند و آکسفورد قدمت ۷۰۰ ساله دارد، اما در کشور ما کمی پیش از مشروطه و توسط سیاست‌مداری نهادی به نام دارالفنون گذاشته شد که در واقع این نهاد یک الگوبرداری از یونیورسیتی مدرن بود اما اصلی در رابطه با ارتقای حوزه در آن دیده نمی‌شد چراکه آن مرد نیکنام روابط وثیقی با حوزههای علمیه و علما نداشت و هیچ تلاش و کوششی برای تقویت حوزههای علمیه نیز نکرد و از قدرت موجود نیز بهره‌‌ای برای ارتقای حوزههای علمیه نبرد.
این مسیر اشتباه و همه دانش‌ها نیز وارداتی بود، اگر دانشگاه‌های درجه یک دنیا، همچون دانشگاه‌های هاروارد و آکسفورد و علمی که در حوزههای الهیاتی تولید می‌کنند را با حوزه سنتی ما یعنی نجف شیخ انصاری مقایسه کنید؛ می‌بینید که علم تولیدی آنان سکولار است همان‌طور که با فشار پهلوی بخش اعظم نظام آموزشی پژوهشی و همه فرآیند‌های آموزشی پژوهشی کشور سکولار شد که هنوز بعد از چهار دهه نتوانستیم به جایگاه اولیه خود دست پیدا کنیم و اساساً باید گفت به سبب جنس مسائل مستحدثه مشکلات موجود با این تعاملات حل شدنی نیست.
برخی‌ها گمان می‌کنند که مسائل جدید کلامی حدوث زمانی متاخر دارند، مساله اصلی امروز مساله دنیای مدرن است که امروز دچار تهاجم فرهنگی شده و همه جهان را بلعیده به عنوان مثال اهدای عضو نوعی ارزش اخلاقی و انسانی است که از دسته مسائل جدید شمرده می‌شود و شهود اخلاقی آن همه دنیا را تغییر می‌دهد.
امروز گلوله دشمن ما را هدف گرفته و در این شرائط بناست حوزههای علمیه به حل مسائل نوپیدا و مستحدثه کمک کنند، امروز رسالت ما آن است تا با تکیه بر احکام مسلم فقهی و مبانی دینی، به بحث‌های فقهی و فرافقهی یعنی جامعه شناختی و تمدنی پرداخته و در پی حل این نوع از مسائل و ارائه راهکار برای آن برآییم.
فقه پویا به زبان علمی مدرن ارائه شود/ اگر فقه در قالب حقوق تدوین می‌شد امروز راحت‌تر با دنیا تعامل داشتیم
دکتر محمدجواد عنایتی راد، استادیار دانشکده الهیئت دانشگاه فردوسی مشهد در میزگرد «تعامل حوزه علمیه با دانشگاه در حل مسائل مستحدثه»: مسائل مستحدثه مسائل بی‌سابقه و نوظهوری است که در اثر شرائط زمان احکام جدیدی پیدا کرده است. برخی مسائل همچون پیوند اعضاء، تلقیح و باروری مصنوعی از جمله مسائل نوظهور و مستحدثه هستند که سابقاً مطرح نبوده، اما امروز در حوزه پزشکی مورد بحث است، مسائلی همچون خون و یا ذبح با دستگاه‌های مدرن و مجسمه‌سازی از مسائل جدیدی هستند که باید از منظر فقه بررسی شود.
در مسائل مستحدثه مبانی کلامی مفروض وجود دارد که از این جمله می‌توان به جامعیت دین اشاره کرد، دین نسبت به همه مسائل نظری بخصوص در حوزه مسائل جدید احاطه داشته و نکته دیگر این است که مساله دو عنصر زمان و مکان و نقش آن در استخراج منابع دینی بر اساس مسائل روز باید مورد تأکید و توجه قرار داشته باشد.
اصل مساله امروز تعامل حوزه و دانشگاه بوده و باید حوزههای علمیه فقه پویایشان به زبان علمی مدرن باشد، اگر فقه حوزه در قالب حقوق تدوین می‌شد شاید راحت‌تر از این می‌توانستیم با دنیا تعامل داشته باشیم و امروز نیز آنچه مورد نیاز است، بازنویسی فقه به زبان علمی در حوزه مسائل پزشکی بوده و بازنویسی فقه به زبان علمی در حوزه مسائل پزشکی به عنوان وجه تعامل میان حوزه و دانشگاه می‌تواند مدنظر باشد.
نکته دیگر تدوین شماری از ابواب فقهی روز به زبان روز برای حقوقدانان، روانشناسان و پزشکان است، در حقیقت مسائل فقهی وقتی در قالب چارچوب حقوقی، پزشکی و روانشناسی قرار می‌گیرند، این می‌تواند تعامل ما را با دنیا راحت‌تر و آسان‌تر کند.
در فقه، رسالت فقیه تشخیص موضوعات نیست، بلکه فقط در موضوعاتی که تبیین موضوعی بر آن صورت گرفته و یا شارع در آن نظر داشته با فقیه است، در غیر موضوعات تبیین شده، نیاز به نظر متخصص وجود دارد و این تبیین موضوعات، می‌تواند به عنوان وجه دیگری از تعامل حوزههای علمیه و دانشگاه باشد.
موضوعات زیادی در حوزه مسائل مستحدثه پزشکی وجود دارند که باید احکام آن بررسی شوند، رحم اجاره‌ای، همجنس‌گرایی، سن یائسگی زنان و … را از جمله آن‌ها است، ما امروز با این نوع مسائل مواجه هستیم که مکلف قضایا را شاید به خوبی درک نکند که اینجا حجیت قول خبره مطرح بوده و باید رجوع به متخصص داده شود.
در فهم آیات و روایات در موضوعات تخصصی همچون طب، اجتماعی، اقتصادی و… باید از متخصصان علم نیز بهره بُرد و کارگروه‌های مشترک حوزه و دانشگاه برگزار شود، همچنین در حوزه علوم پزشکی، روانشناسی و اجتماعی باید در مدارس از اساتید تخصصی نیز استفاده و بهره‌گیری شود.
اهل‌بیت(ع) همواره شرائط زمان را پیش‌بینی و خود را برای آینده آماده می‌کردند/ حوزههای علمیه پیشاپیش زمان حرکت کنند
حجت‌الاسلام والمسلمین سید منذر حکیم، رئیس پژوهشکده الذریه النبویه در میزگرد «جایگاه مسائل مستحدثه در فقه تشیع»: امروزه باید به واقعیت‌های موجود نظر انداخت؛ باید دید وضع موجود معلول چه رخدادهایی هستند، چراکه این‌ها می‌توانند معلول علت‌های دیگری باشد که به نظام آموزشی ما باز می‌گردد.
باید دید مسائل مستحدثه در فقه امامیه ما در طول تاریخ چه جایگاهی داشته و این قابل ارزیابی است، از ابتدای تاریخ با توجه به بیان «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها إلی رواه حدیثنا» می‌توان فهمید که اهل‌بیت(ع) همواره شرائط زمان را پیش‌بینی و خود را برای آینده آماده می‌کردند.
حوزههای علمیه باید پیشتاز، جلوتر و در آینده زمان باشند که این سخن پشتوانه علمی بر مبنای بیانات مقام معظم رهبری دارد که حوزههای علمیه باید پیشرو باشند. تعبیر آیت‌الله وحید خراسانی همین بود که پیشاپیش زمان باید حرکت کنید و این باید ظرفیتی باشد تا انسان بتواند فرازمانی باشد.
قاعدتاً ما باید به دنبال آن باشیم که وضع موجود معلول چه عناصر و عواملی است و چه اتفاقاتی افتاده که نه طلبه ما تا دغدغه ایجاد نشود به دنبال مسائل مستحدثه نمی‌رود، پس باید در برنامه آموزشی و سبک پژوهشی حوزههای علمیه واکاوی کنید و طلاب نسبت به مسائل مستحدثه و روز دغدغه داشته باشند تا امثال شهید صدر، شهید مطهری و علامه طباطبایی تربیت شوند.
بزرگان تنها بر اساس برنامه آموزشی پیش نرفتند، بلکه توأمان با آن خودسازی داشتند، باید ریشه‌ها را درست کرد و نقشه راهی برای آنچه که محصول و فراورده‌اش این باشد که فقیه و متفقه ما کاربردی و بروز عمل کند، ترسیم شود. قرآن کریم ظرفیت و توانمندی ایجاد کرده و به روش قرآن به کلیه مسائل اصولی از جهان‌بینی و تاریخ‌شناسی با آینده‌نگری می‌توان نگاه کرد و بدون شک اساتید و بزرگانی که به دنبال تاریخچه مساله فقهی می‌روند توانمندترند.
در حقیقت اگر انسان وارد عرصه تاریخ نشود نگاه و فهم او آسیب دیده و دچار سطحی‌نگری خواهد شد، برای عمق بخشی و دوری از سطحی‌نگری، باید ابزار آن ایجاد و دلائل و اصول تعمق بخشی نیز به وجود بیایند و در پاسخگویی به مساله فقیه هم در زمان شهید صدر و هم شهید مطهری کسانی بودند که در تاریخ کار کردند و با خروجیهای جدید بیرون آمدند و قرآن این ظرفیت تاریخ شناسی را مطرح کرده که البته نه در کتب اصولی و نه فقهی نیاز به تاریخ مطرح نشده است.
حوزههای علمیه باید در حوزه مسائل مستحدثه به دنبال روش حل مسائل باشند، یکی از اهداف نشست پاسخ به برخی پرسش‌ها و شبهاتی است که راجع به وضع موجود حوزههای علمیه از لحاظ توجه به مسائل نوپدید وجود دارد و حوزه چه میزان در این زمینه پاسخگو است.
امروزه ما حتماً به حوزه فعالی نیاز داریم که عناصر اصلی آن پژوهشگران با انگیزه و روشمند بوده و باید دید چه کارهایی می‌توان ترتیب داد، تا به حوزه علمیه ایده آل در پاسخگویی به مسائل مستحدثه رسید.
در این راه اگر توانستیم مسائل غیر مستحدثه را خوب سامان دهیم می‌توانیم مسائل مستحدثه را نیز در پرتو مسائل روشن تبیین کنیم که البته نباید از خط قرمزهای شارع مقدس تجاوز کرد، باید کارهای جدید صورت گیرد؛ در حقیقت آن پیش‌شرط‌های ورود به مسائل مستحدثه را باید دید و قواعد تأثیرگذار در فهم مسائل را درک کرد؛ همچنین باید پل ارتباطی بین تخصص‌های متعارف در راستای حل مسائل مستحدثه شکل بگیرد و راه‌های ایجاد پل ارتباطی مورد بحث و تبادل نظر باشد.
مسائل مستحدثه و فقه حکومتی باید در بطن دروس خارج طرح شود/ مسائل فروع مستحدثه نیاز به موضوع شناسی دارد
حجت‌الاسلام والمسلمین محسن ملکی: استاد درس خارج حوزه علمیه مشهد در میزگرد «جایگاه مسائل مستحدثه در فقه تشیع»: اصل این برنامه که طلبههای جوان در حوزه مسائل نو در حوزه فعالیت کنند بسیار مبارک است، چراکه خوش استعدادهای حوزه در مباحثی که احساس می‌شود خلأ وجود دارد، با فرض اینکه از نیازهای روز جامعه است، ورود کرده و در راستای ارائه راهکار در پاسخگویی به آن برآیند. باید آنانی که در حوزههای علمیه قدرت دارند، این‌گونه مسائل مستحدثه را تعقیب کرده و به گرمای مباحث بی‌افزایند، حوزه بعد از انقلاب کارهای زیادی را در این زمینه تعقیب کرده است.
مسائل مستحدثه و فقه حکومتی و مسائل مربوط به جامعه توحیدی باید در بطن دروس خارج طرح شده و تفریع فروع فقهی را در این جلسات درس خارج داشته و عده‌‌ای نیز نقد و اشکال کنند، بر اساس مطالعات صورت گرفته، چنین کارهایی در درس خارج نسبت به مسائل مستحدثه صورت نگرفته و حقوقدانان گاهی حتی خودشان نیز فتوا دادهاند یعنی بعد از موضوع شناسی و بحث از ادوار تاریخی ناخودآگاه گفته‌های آنان به سوی حکم رفته است.
بنابراین این خلأ مشهود است که مسائل مستحدثه مورد نیاز جامعه دینی پس از انقلاب کمتر در کرسی‌های درس خارج مطرح و اصطلاحاً پالایشگاهی شدهاند و شخصیت‌های طراز اول حوزه نیز بحث خارج خود را اختصاص به مسائل مربوط به حکومت و جامعه می‌دهند که بدین سبب خلأ در این زمینه احساس می‌شود.
همین عدم طرح مسائل کلان در پالایشگاه‌های فروع فقهی یعنی کرسی‌های درس خارج سبب شده تا حکومت بر اساس اوضاع و احوالی که از قدیم استمرار داشته لایحه‌هایی را به تصویب برساند که پخته نیست و نیاز وجود دارد که بیش از این بر آن تعمق صورت گیرد، فقه پویا پا به پای حدوث هر موضوعی بر اساس وحی و مبانی وحیانی پاسخگو است و استنباط و اجتهاد در این موضع نسبت به کسب راه حل برای مسائل مستحدثه نیاز است.
بنابراین مسائل فروع مستحدثه در وهله اول نیاز به موضوع شناسی دارد، به عنوان مثال در حوزه بیمه و بانک آنچه که اول راه باید با آن دست و پنج نرم کنید، این است که موضوع را بشناسید؛ در این بخش متخصصین باید به آنان مراجعه کرد و دید موضوعی که ایجاد شده همچون اجاره به شرط تملیک هر کس تعریف و موضوع را مشخص کرده و محقق حوزوی باید چه میزان وقت بگذارد تا آن را مبین کند که چه چیزی است و بر این اساس چه احکامی مربوط به موضوع است.
کارهای پالایشگاهی در فروع فقهی جدید باید بیش از این باشد، سران و بزرگان پس از انقلاب به حوزه‌ها آمدند که بگویند حکومت اسلامی بدون پالایشگاه‌های عظیمی همچون دروس خارج قادر به تولید علوم اسلامی نیست ولی به طور کلی باید فقهای حوزه و نظام سیاسی اجتماعی ارتباط تنگاتنگی را با یکدیگر داشته باشند.
فضای سیاسی اجتماعی باید طلبکار از حوزههای علمیه در مسائل مستحدثه باشد، امروز در حکومت اسلامی بر مدار فقه اهل‌بیت، تنها جایی که می‌تواند تأمین کننده در پاسخگویی به مسائل مستحدثه، روز و نوپیدای جامعه اسلامی باشد، درس‌های خارج حوزههای علمیه است.
حرکت «دین و سلامت» در حوزه علمیه خراسان توأمان با آسیب‌شناسی است/ نباید گذاشت ایده‌های نو بسوزند
حجت‌الاسلام مسعود مرتضوی، مدیر موسسه الهادی(ع) در میزگرد «جایگاه مسائل مستحدثه در فقه تشیع»: تا کنون تلاش موسسه الهادی(ع) مبتنی بر آن بوده تا در مباحث مختلف در نشستها با موضوعات متعدد بیشتر بحث‌های آسیب‌شناسی را مطرح کند، به عبارت دیگر بخشی از گزارش ۴۰ ساله انقلاب که حوزه علمیه در این زمینه چه اقداماتی داشته در اینجا مطرح شده است.
تاکنون علی‌رغم آسیب‌شناسی‌های صورت گرفته راه حل برای مشکلات کمتر ارائه شده، امیدواریم برنامههای موسسه در حوزه دین و سلامت راه حلی در گشایش مشکلات بوده و حرکت دین و سلامت در حوزه علمیه خراسان توأمان با آسیب‌شناسی باشد و طلاب وقتی وارد این فضا می‌شوند، راه‌حل‌های بیشتری را آموخته باشند.
امروز فضای سنتی در کرسی‌های درس خارج برقرار بوده و باید دید چگونه می‌توان فضاهای سنتی که طلاب فاضل طرح می‌کنند را به فضاهای جدید و میان‌رشته‌ای نزدیک کرد، باید با نظر متخصصین و محققین ایده‌هایی که در این راستا وجود دارند به منصه ظهور نشانده تا اثرگذاری آن در جامعه دیده شود.
به عنوان مثال اگر فقه رسانه در قالب درس خارج طرح می‌شود، فرآیند استنباطی در فقه رسانه و گزارش‌هایی از فضای مجازی و مبادی تعریف رسانه و یا رسانه پس از سال ۲۰۰۰ و مباحث این‌چنینی باید ارائه شود. امروز باید آن درس خارج فقه رسانه‌‌ای که انتظار می‌رود در آن مبانی فقهی و مباحث علمی ارائه شود شکل بگیرد تا اگر شخصیت علمی بخواهد فقه رسانه را کار کند، ذهن او مبتنی بر فقه رسانه شکل گرفته باشد.
بسیاری از این موضوعات از جمله مباحث جدید و مستحدثه به شمار می‌رود که نباید گذاشت این ایده‌های نو بسوزند. امروز موسسه الهادی(ع) بنا دارند، تا افراد متخصص را در حوزه دین و سلامت پرورش دهد که به همین سبب هر یک از اساتید باید ضمن ارائه نقدها و مشکلات، راه حل‌های کارآمد را نیز ارائه دهند.
نظر ما این است که مشکل در ایده‌های جدید یا خلاقیت و ورود به مباحث جدید نیست، در حقیقت با تکیه بر اطلاعات منابع جستجو شاید بتوان ایده‌های زیادی از فقه پزشکی و رسانه را که حوزه به آن ورود کرده فهرست کرد، اما در حقیقت باید گفت امروز خلأ میان جامعه متخصص در فقه و جوامع متخصص در همه موضوعات دیگر بوده و نسبت به این موضوع اگر راه حل عملیاتی وجود دارد، باید به کار برده شود.
ششمین هیئت اندیشه‌ورز در حوزه علمیه خراسان تشکیل شد
یادآوری می‌شود، ششمین هیئت اندیشه‌ورز حوزه علمیه خراسان با عنوان «دین و سلامت و سبک زندگی» در این مراسم فعالیت خود را آغاز کرد با حضور حجج‌اسلام والمسلمین مصباح آملی، نبوی، عادلی نیا، وحدتی شبیری، فرازی‌نیا و مسعود مرتضوی رونمایی صورت گرفت.
کلیک کنید: ۴۰ تصویر برگزیده از دومین نشست «دین و سلامت» در مشهد
