در این نوشتار سعی شده است دیدگاه‌های مختلف در حوزه دین به طور عام و در حوزه فقه و شریعت به خاص بیان شود و مبانی و ادله هر یک مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

به گزارش شبکه اجتهاد، مؤسسه اشراق و عرفان، کتاب «قلمرو دین و گستره شریعت» را بر اساس مبانی فکری آیت‌الله علیرضا اعرافی با تحقیق سید رضا روحانی‌راد منتشر کرد.

در معرفی این کتاب چنین می‌خوانیم: مسأله «قلمرو دین» که گاه به خطا از آن با عنوان «انتظار بشر دین یاد می‌شود. موضوعی است که از دیرباز در مباحث دین‌پژوهی مورد بحث بوده؛ اهتمام بیشتر به این مسأله در دوران حاضر، به معنی توفیق دین‌ستیزان در اثبات گسترده حداقلی دین نیست؛ بلکه به معنی کامیابی دین مداران در دفاع از قلمروی حداکثری برای دین می‌باشد؛ اندیشه‌ای که حقانیت آن، نه در عرصه نظر، که در عرصه عمل و با تشکیل «حکومت دینی» و تلاش برای بنا نهادن «تمدن عظیم اسلامی» به اثبات رسیده است.

اثر حاضر درصدد دفاع از اندیشه دین حداکثری در مسأله «قلمرو دین و گستره شریعت» بر اساس مبانی فکری استاد اعرافی است.

بحث درباره قلمرو دین و اینکه در دین به چه موضوعاتی پرداخته می‌شود، از مهم‌ترین مباحث دین‌شناسی است که سابقه‌ای در میان ادیان و مذاهب داشته، امروز با توسعه علوم بشری و اغراض سیاسی جلوه‌های دیگر یافته است؛ از این‌رو نگارنده در مقدمه درباره این موضوع چنین آورده است:

این بحث در طول تاریخ با رویکردهای متفاوت و روش‌های گوناگون مورد بحث بوده است؛ روزگاری با رویکرد انسان به دین و انبیاء، تحت عنوان «فلسفه بعثت انبیاء» یا «وجه حاجت بشر به دین» به تبیین قلمرو دین پرداخته می‌شد.

بعدها در غرب، مقارن با رنسانس و انقلاب علمی، برخی از ادیان توحیدی با رویکردی انسان‌مدارانه و نگاهی کارکردگرایانه به دین، با طرح مباحث چون «انتظار بشر از دین» سعی در تحدید دین داشتند؛ در دهه‌ای اخیر این بحث گاهی با اغراض سیاسی به شکل دیگری در جوامع اسلامی مطرح گشت…

همچنین نویسنده، در ادامه به بحث ضرورت تعیین قلمرو دین در حکومت اسلامی مِی‌پردازد و می‌نویسد: این بحث گذشته از اغراض سیاسی برای کشور که بر اساس اسلام، حکومت تشکیل داده است و سعی در تحقیق کامل آن و ایجاد تمدن عظیم اسلامی دارد، جزء مهم‌ترین مباحث به شمار می‌رود؛ چرا که اساس حکومت اسلامی و چگونگی حکومت‌داری و اجرای فرامین اسلامی، مبتنی بر تعیین قلمرو دین است.

در این نوشتار سعی شده است دیدگاه‌های مختلف در حوزه دین به طور عام و در حوزه فقه و شریعت به خاص بیان شود و مبانی و ادله هر یک مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

نگارنده کتاب را در سه بخش با عنوان‌های: «کلیات»، «دیدگاه‌ها و ادله در قلمرو دین»، «قلمرو فقه یا شریعت» تنظیم کرده است و پیوست و کتاب‌نامه و نمایه‌ها پایان بخش این اثر هستند.

او در بخش اول نخست، مباحث کلی همچون: مفهوم شناسی، پیشینه بحث، جایگاه و اهمیت، رویکردها، روش‌ها، مبانی و پیش‌فرض‌ها و در بخش دوم نیز به دیدگاه‌های مختلف در حوزه دین پرداخته، دو دیدگاه اصلی یعنی «دین حداقلی» و «دین حداکثری» با ادله درون دینی و برون دینی به تفصیل بررسی کرده است.

مؤلف در بخش سوم، به دیدگاه‌ها و ادله در ساحت فقه، اشاره و در این بخش دو دیدگاه اصلی را بررسی و بر اساس قاعده «لکل واقعه حکم» و «اصاله المولویه» و عنصر اجتهاد، در جایگاه یکی از مهم‌ترین عوامل جامعیت و پویایی دین و فقه، از اندیشه حداکثری دفاع کرده است.

درباره قلمرو فقه دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان همه را به دو دیدگاه کلی (حداقلی و حداکثر) تقسیم کرد، از این رو نویسنده در صفحه ۲۶۶ در خلاصه بخش سوم و جمع‌بندی کلی این بحث چنین آورده است:

برخی معتقدند: شارع مقدس حوزه‌های وسیعی را به انسان‌ها واگذار کرده است تا خود آنچه را می‌پسندند و صلاح می‌دانند به عنوان قانون وضع کنند.

از نظر این گروه، فقه موجود دارای اشکلاتی است که موجب حداقلی شدن آن گشته است. برخی از این اشکالات چنین‌اند: ۱- فقه فقط حکم می‌دهد نه برنامه؛ ۲- فقه فقط متکفل حل مسائل حقوقی است؛ ۳- موضوع فقه افعال اختیاری مکلفین است؛ ۴- فقه در منابع محدودیت دارد.

به نظر می‌رسد، بر اساس شواهد و قرائن خارجی و پیدایش مسائلی نوظهور که سابقه‌ای نداشته‌اند، باید گفت: ادعای جامعیت مطلقه فقه مشکل است؛ لکن با توجه به غنای منابع دین و عناصری همچون اجتهاد، کمتر مسأله‌ای یافت می‌شود که دین در برابر آن موضعی نداشته باشد و از این جهت باید گفت: دین از جامعت حداکثر برخوردار است.

نویسنده برای نگارش این کتاب از ۱۱۲ منبع بهره برده که کتاب‌های «دین و نگرش نوین»، «فقه تربیتی»، «جامعیت قرآن»، «هرمنوتیک کتاب و سنت» «بحر الفوائد فی شرح الفرائد» «رجال نجاشی» و «دین و روان» برخی از این منابع است.

بنابرگزارش رسا، مؤسسه اشراق و عرفان کتاب قلمرو دین و گستره شریعت را با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه، در قطع رقعی و در ۳۲۰ صفحه، به قیمت ۱۶۰۰۰ تومان منتشر کرده است.

درباره مؤسسه اشراق و عرفان: مؤسسه اشراق و عرفان که فعالیت خود را از سال ۱۳۸۶ با نظارت و اشراف علمی آیت‌الله اعرافی آغاز کرده، در عین تأکید بر اصالت‌های حوزوی در تلاش برای پاسخگویی به نیازها معرفتی انسان معاصر است؛ از این رو با هدف انجام مأموریت خود تا کنون گروه‌های پژوهشی فقه، فقه تربیتی، فقه اخلاق، فقه عقیدتی فقه هنر، اصول فقه، فلسفه فقه، فلسفه تربیتی، تفسیر تربیتی را راه انداز کرده است.