نظر فقهای قدیم این بود که این‌ها اختلاف‌نظر دارند و اشتباه زیاد می‌کنند. شیخ در مکاسب داستانی را نقل می‌کند که منجمی به امیرالمؤمنین گفت: اگر اینجا بروی شکست می‌خوری. امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: نه، اتفاقاً پیروزی است. این معنایش این است که این آقایان دقیق نیستند. البته ازنظر ابزار و ادوات زمان ما با سابق خیلی فرق کرده و قابل‌مقایسه نیست، ولی ملاکی که در روایات بیان شده، صُم للرؤیه و افطر للرؤیه است، لذا رؤیت را معیار قرار می‌دهیم.
اختصاصی شبکه اجتهاد: ماجرای رؤیت هلال و اختلافات موجود در آن، هر سال در چند نوبت مطرح می‌شود که مهم‌ترین آن، ابتدای ماه رمضان و شوال است. اینکه چگونه می‌توان اختلافات فتاوا را حل کرد یا با روش‌های علمی آن را تقلیل داد و … . نکته مهم‌تر از همه این‌ها اما اینکه این اختلافات، موجب به محاق رفتن تقویم قمری شده است تا آنجا که به غیر یک کشور، در هیچ کشور اسلامی، تقویم قمری، تقویم رسمی نیست؛ امری که موجب کم‌رنگ شدن مناسبت‌های اسلامی و فرهنگ دینی که بر اساس تقویم قمری سامان یافته است می‌گردد. استاد سید میرتقی حسینی گرگانی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم، در گفتگوی اختصاصی با شبکه اجتهاد، تلاش دارد تا با نگاهی مقارن، به بررسی این موضوع بپردازد. او در این گفتگو، از رویکردهای مختلف موجود در میان اهل‌سنت سخن می‌گوید. مشروح گفتگو با نویسنده کتاب ۵ جلدی «نبراس الأذهان فی اصول الفقه المقارن» با شبکه اجتهاد به قرار زیر است:
اجتهاد: به نظر شما، اختلافات هرساله در رابطه با هلال، امری طبیعی است یا آن‌که باید به دنبال رفع آن بود؟
حسینی گرگانی: برای اثبات هلال ماه، چند مبنا وجود دارد:
مبنای اول: استهلال
تمام مسلمانان، یعنی چه فقهای امامیه و چه فقهای اهل‌سنت، مذاهب چهارگانه، از پیامبر خدا (ص) نقل می‌کنند: «صم للرؤیه و افطر للرؤیه». این را زیرمجموعه این آیه مبارکه قراردادند «و من شهد منکم الشهر فلیصمه». من شهد کسی هست که ماه را رؤیت کرده است. اگر رؤیت کرده است پس شاهد است. تمام این آقایان بالاتفاق نظرشان این است که رؤیت شرط اساسی است.
مبنای دوم: ۳۰ روزه بودن ماه
ممکن است قائل بشویم به‌طورکلی ماه مبارک رمضان ۳۰ روز است که روایات شیعه و سنی هم این را نقل می‌کنند. این مبنا اما با اشتراط رؤیت برای اثبات هلال، تنافی دارد؛ زیرا این‌گونه نیست که رؤیت همواره در ۳۰ روز باشد.
فقهای شیعه مانند سید مرتضی و شیخ مفید، کتاب‌هایی تحت عنوان رساله عددیه دارند و این راه را در آنجا بحث می‌کنند. البته بعضی از علمای اهل‌سنت بر بعضی صحابه نقل می‌کنند ما در زمان پیامبر هیچ‌گاه ۳۰ روز روزه نگرفتیم.
اکثر علمای شیعه و سنی، این راه را قبول ندارند.
مبنای سوم: قول منجمین
وجه این امر، رجوع به خبره است. غالب فقهای شیعه و سنی، این راه را قبول ندارند، زیرا منجمین نیز همانند فقها، با یکدیگر اختلاف دارند.
مبنای چهارم: حکم حاکم.
در رابطه با حکم حاکم بین آقایان اختلاف‌نظر است. برخی حاکم را فقیه جامع الشرایط می‌دانند، اما اهل‌سنت، وی زمامدار می‌انگارند. در میان شیعه نیز کسانی که حکومت را از باب ولایت مطلقه می‌پذیرند، حکم حاکم را نافذ می‌دانند، اما کسانی که به حکومت فقیه از باب حسبه قائل هستند، حکم حاکم در مسئله هلال را مورد پذیرش قرار نمی‌دهند. به نظر من اما نظریه حسبه، حجیت قول حاکم در مسئله رؤیت هلال را نیز اثبات می‌کند.
اجتهاد: پس شما تفاوتی بین ولایت مطلقه و مقیده نمی‌بینید؟
حسینی گرگانی: تفسیر از امور حسبه برمی‌گردد به معنای حکومت. به نظر ما همان شئونی که حاکمان کشورها دارند را فقیه نیز دارد. ثبوت هلال ماه نیز از مباحث مهم اجتماعی است که شأن فقیه، دخالت در آن است.
در زمان معصومین نیز حکام این‌گونه احکام حکومتی را داشته‌اند. مثلاً وقتی منصور دوانیقی اعلام کرد عید است، امام صادق (ع) دعوت شدند و در حضور وی، افطار نمودند. شاگردها اعتراض کردند یابن رسول‌الله شما که می‌دانستید که امروز عید نیست. امام فرمود: من یک روز روزه را بخورم و بعد قضایش را بگیرم بهتر از این است که گردنم زده بشود. من با این جهت کار ندارم که کار منصور درست بوده یا نه. اصل قضیه این است که حکم حاکم یک امری مسلم بوده است.
اجتهاد: به نظر شما، رؤیت طریقیت دارد یا موضوعیت؟
حسینی گرگانی: تمام راه‌هایی که بیان کردیم هیچ‌یک موضوعیت ندارد و طرق اثبات هستند. لذا اگر هلال با دستگاه رؤیت شود به‌طوری‌که صدق رؤیت کند و در آن محدوده مشخص قابل‌رؤیت باشد، ماه ثابت است. البته باید به این نکته توجه داشت تولد ماه کافی نیست و باید رؤیت شود. بحثی را علمای اهل‌سنت نیز دارند که اگر ماه از حالت خناق درآمد وارد منزل جدید شده است و ماه جدید است و باید محاسبه شود؛ اما این نظریه صحیح نیست و رؤیت امری متواتر و قطعی در فقه شیعه و سنی است و باید رعایت شود؛ و لو این رؤیت با دستگاه باشد چراکه طریقیت دارد.
اجتهاد: برخی تلسکوپ‌های پیشرفته هستند که اگر جهت ماه را به آن‌ها بدهید قطعاً ماه را پیدا می‌کنند طول برخی از آن‌ها به هفت متر هم می‌رسد و حرکات میلیمتری منظومه را رصد می‌کنند؛ اما با چشم عادی هرگز دیده نمی‌شود. این ادوات نهایتاً تولد ماه را ثابت می‌کنند. آیا شما از قول منجمین که منتسب به این ادوات است، به قطع نمی‌رسید؟
حسینی گرگانی: خیر، حلول ماه، با تولد آن نیست، بلکه معمولاً چند ساعت پس از تولد ماه، قابل‌رؤیت می‌شود.
اجتهاد: آیا با توجه به محاسبات دقیق منجمین و ادوات پیشرفته امروزی، نمی‌توان قول منجم را در این زمینه پذیرفت؟
حسینی گرگانی: نظر فقهای قدیم این بود که این‌ها اختلاف‌نظر دارند و اشتباه زیاد می‌کنند. شیخ در مکاسب داستانی را نقل می‌کند که منجمی به امیرالمؤمنین گفت: اگر اینجا بروی شکست می‌خوری. امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: نه، اتفاقاً پیروزی است. این معنایش این است که این آقایان دقیق نیستند. البته ازنظر ابزار و ادوات زمان ما با سابق خیلی فرق کرده و قابل‌مقایسه نیست، ولی ملاکی که در روایات بیان شده، صُم للرؤیه و افطر للرؤیه است، لذا رؤیت را معیار قرار می‌دهیم.
