اختصاصی شبکه اجتهاد: دفتر تدوین متون درسی حوزه علمیه، سال‌هاست که به غرض تدوین متونی جدید برای فصول درسی حوزه‌های علمیه تشکیل‌شده است. کتاب‌هایی که این دفتر تاکنون موفّق به تدوین آن شده است، کمتر در مجامع حوزوی مورد اقبال قرارگرفته‌اند. لذا باوجود تشکیل این دفتر، کتاب‌های رشته‌های اصلی حوزه یعنی فقه و اصول، کماکان بدون تغییر مانده‌اند. با حجت‌الاسلام سید حمید جزایری، مدیر تدوین متون حوزه علمیه، از فعالیت‌های مرکز و کامیابی‌ها و ناکامی‌های آن گفت‌وگو کردیم.

• بایسته‌های کتب درسی آموزشی را در چه اموری می‌دانید؟

جزایری: کتاب آموزشی بایسته‌های متعددی دارد. از مهم‌ترینش عدم انقطاع با تراث گذشته هست. مسئله وزانت متن در عین روانی و سهولت آن، باید موردپذیرش و اجماع نسبی نخبگان آن علم باشد. باید با ادبیات آموزشی بوده و درعین‌حال احیاگر روحیه تحقیق و پژوهش و تتبع از همان آغاز در ذهن طلبه باشد. این‌ها از مهم‌ترین بایسته‌هایی است که در متون باید ملاحظه شود.

• نقاط ضعف کتب فعلی دانش اصول فقه را چه اموری می‌دانید؟

جزایری: در عین اینکه تلاش‌های ارزشمندی انجام‌شده که این‌ها همه در جای خودش قابل‌تقدیر هست، کاربردی‌ نبودنِ مباحث اصول، از ضعف‌های کتاب‌های موجود ماست که طلبه شیرینی علم اصول و کاربرد آن را در مثال‌های واقعی کمتر احساس می‌کند. ما باید بابیان مثال‌های واقعی و نمونه‌های عینی و عملی و تطبیقی، شیرینی این علم را برای طلبه خودمان ملموس کنیم. دادن یک نظام علمی و مهندسی به محصّل پس از پایان یافتن این کتاب‌ها و پرهیز از تکرارهای غیرمفید در کتب مختلف، از آسیب‌هایی است که برخی از کتاب‌های موجود دارند.

• برخی معتقدند تا کسی کتاب‌های موجود مانند رسائل و مکاسب و حتّی بعضی کتب قدیمی‌تر را نخواند مجتهد نمی‌شود. نظر حضرت‌عالی در این رابطه چیست؟

جزایری: نوع افراد کلامشان این است که برای تغییر این کتاب، باید متن جایگزین مناسب بیاید تا جایگزین متن قبلی شود. این حرف خوبی است، کما اینکه در طول تاریخ نیز این جایگزینی متن راداریم. ولی به‌شرط اینکه متن جایگزین بتواند از نظر اهداف، کارکرد متن قبلی را داشته باشد؛ و الا اینکه ما بگوییم تا ابد همین کتاب‌ها، حتّی اگر متن بهتر هم بیاید، باشند، حرفی غیر‌منطقی است که بعید است حرف نخبگان حوزوی باشد. دغدغه برخی از نخبگان حوزوی این است که اگر کتاب‌های موجود حذف شوند شاید کتاب‌های جایگزین ظرفیت استنباط و اجتهادپروری را نداشته باشند. لذا مشکل در تولید کتاب جدید هست. اگر واقعاً کتاب‌هایی که شرایط یک متن علمی تحقیقی متناسب با دانش‌پژوه را داشته باشد تولید گردد، علی‌القاعده نخبگان حوزوی هم او را استقبال خواهند کرد.

• چرا برخی از کتبی که ارائه نموده‌اید با استقبال مواجه نشده است؟

جزایری: طبیعت سلیقه‌ها مختلف است. الآن هم برنامه‌ای برای اجباری کردن کتاب‌ها نیست. هدف و سیاست این است که به نحو اختیاری باشد. سلایق استفاده‌کنندگان متفاوت است. شاید یک مقداری هم اطلاع‌رسانی ضعیف بوده است. این را باید تصحیح و اطلاع‌رسانی را تقویت کرد. ولی درهرحال، از هر استادی و از هر محققی هرگونه نقدی را برای اصلاح و ارتقاء متون آموزشی استفاده می‌کنیم.

• متون ارائه‌شده در اصول فقه بر چه محوری است؟ آیا کلیه مباحث مطرح‌شده است؟ به‌عبارت‌دیگر، مباحث بی‌ثمره علم اصول نیز آموزش داده می‌شود؟

جزایری: باید متون اصول را کاربردی‌تر و ارتباط آن را با فقه پررنگ‌تر کنیم. باید به سمت مباحثی برویم که ثمره عملیاتی دارد. بحث صغروی آن، یک بحث علمی است که باید محققین احراز کنند تا اگر بحثی واقعاً فاقد هرگونه ثمره‌ و صرفاً یک تورم در علم بود، لااقل برای دوره‌های آموزشی سطوح یک، بازنگری شوند.

در سطح‌های بعدی، بستگی به هدف طلبه دارد. انقطاع از تراث گذشته درست نیست. الآن ممکن است کسی مدعی باشد بحث الف ثمره عملی ندارد ولی ممکن است او با تحقیق به این برسد که ثمره عملی دارد. لذا پاک‌سازی از مباحثی که ما فکر می‌کنیم ثمره ندارد در کل به مصلحت نیست. ولی میزان درجه مباحث، ارزش‌گذاری مباحث و زمان طرح آن‌ها، بحث بسیار مهم و ضروری است.

• با توجه به اختلافاتی که در مباحث با ثمره و بی‌ثمره علم اصول وجود دارد، این امر را چگونه انجام می‌دهید؟ نظر کدام گروه را موردعنایت قرار می‌دهید؟

جزایری: مبنای ما در سطح یک، توجه به حفظ ارزش‌های تراث گذشته، تأکید بر مباحث دارای ثمرات عملی و کاربردی نشان دادن علم اصول و ایجاد یک رابطه عاطفی و جذابیت در علم اصول برای طلبه‌هاست؛ لذا تشخیص مصادیق و معیار ارزش‌گذاری مباحث هم در اختیار گروه‌های علمی و کارشناسی است که آن‌ها باید بنشینند و به هر بحثی در فضای علمی و تحقیقاتی بپردازند. باید یک کار کاملاً فنی و کارشناسی انجام شود که ضمن حفظ تراث گذشته و اهمیت به آن و اهمیت به آراء مشهور متناسب با سهم مباحث در فقه، متناسب با شکل آموزشی به آن بحث پرداخته شود. ما نباید توقع داشته باشیم طلبه در دوره اوّل اصول، تمام مطالبی را که در خارج اصول می‌خواند فرابگیرد. طبیعتاً این توقع نیست. امّا اینکه چه مباحثی با چه درجه‌ای از ارزش باید در اولین اصول خوانده شود و در اصول‌های بعدی چه مباحثی، با چه مقدار پردازش، این کاری است که باید ده‌ها ساعت کارشناسان روی آن مطالعه کنند و به اجماع نسبی برسند.

• در طول دوران مدیریت حضرت‌عالی در مرکز تدوین متون، چه تلاش‌هایی برای تغییر و بهینه‌سازی ساختار کتب اصولی انجام‌شده است؟

جزایری: الآن شاید حدود دو سالی است که گروه‌های علمی به‌طور خاص در مورد علم اصول، ساختار علم اصول، ارزش‌گذاری مباحث علم اصول و پیدا نمودن مثال‌ها و تطبیق‌های کاربردی و تجمیع کتب اصولی که از آغاز در فقه شیعی، در حوزه‌های شیعی تا به الآن نگاشته شده، کارهای بسیار سنگین و فخیمی انجام‌داده و درواقع برای یک اصلاح و بسیار محتاطانه و با دقت کامل و بدون عجله و شتاب آماده شده‌اند. این‌ها کارهایی است که باید بسیار با دقت، اتقان و آرام انجام شود و هرگونه ضعف و شتاب‌زدگی در آن‌ها خطاست. این کتاب‌ها کیان علمی حوزه‌هاست و باید حداکثر دقت در حفظ این کیان و تراث انجام شود.

• برای کوتاه کردن دوران مقدمات نیز راه‌حلّی در نظر دارید؟

جزایری: با بازسازی‌هایی که انجام می‌شود توقع می‌رود که لااقل دوره‌های آموزشی تعدادی از طلاب، مقداری کوتاه‌تر شود. البته با کاهش تعطیلات به‌طور طبیعی ما می‌توانیم زمان را مقداری کوتاه کنیم.