فازبندی مباحث گذشته به این شکل بود: ۱- بررسی الگوریتم‌ها، ۲- پیشنهاد الگوریتم یا الگوریتم‌ها، ۳- تطبیق الگوریتم یا الگوریتم‌ها بر آثار فقهی.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، جلسه حلقه روش‌شناسی اجتهاد (روشنا)، در دانشگاه باقرالعلوم قم برگزار شد. این جلسه که پنج‌شنبه گذشته با موضوع «ارائه الگوهای پیشنهادی فرایند استنباط فقهی» تشکیل شد، دکتر مجید مبینی، از طلاب خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و دکترای فرهنگ و ارتباطات به ارائه بحث پرداخت. همچنین استاد حسن معلمی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه باقرالعلوم نیز به‌عنوان ناظر بحث، در جلسه حضور داشت.
مبینی در ابتدا به تعریف روش شناسی اجتهاد پرداخت و گفت: روش شناسی اجتهاد به دنبال رسیدن به این موارد است:
۱- فرایند کلان اجتهاد (الگوریتم یا الگوی کلان اجتهاد)؛ بدین معنا که ابتدا و انتهای فرایند استنباط چیست؟ مثلا در چه مرحله ای به اقوال مراجعه می شود؟ سیره کجاست؟ مقاصد شریعت؟ اجماع؟
۲- خرده فرایندهای اجتهاد؛ بدین معنا که در هر مرحله دقیقا چه رخ می دهد؟ مثلا در مرحله مراجعه به روایات، فرایند فقه النص و «بررسی دلالی» و یا فرایند «بررسی سندی»، چگونه انجام می شود و اگر تفاوتی بین مجتهدان وجود دارد، چیست؟
۳- مبانی و پیش فرض ها؛ هر مجتهدی مبانی و پیش فرض های اصولی، حدیثی، رجالی، کلامی و … دارد که در فرایند کلان و خرد اجتهاد او اثرگذار است؛ که این مبانی نیز باید کشف شود. البته این پیش فرض ها در بسیاری از موارد به صورت روشن مورد تصریح قرار نمی گیرند؛ بلکه از دو فرایند پیشین باید به دست آیند.
وی در ادامه به فعالیت حلقه فقهی روش شناسی اجتهاد (روشنا) اشاره کرد و فازبندی آن را این چنین برشمرد:
۱- بررسی الگوهای اجتهاد ارائه شده (فرایند کلان و فرایندهای خرد)
۲- پیشنهاد الگوهای اجتهاد
۳- تطبیق الگوهای پیشنهادی بر آثار فقهی؛ که این مورد چندین فایده دارد: تکمیل الگوهای پیشنهادی، کشف الگوهای جدید، تمرین حل مسئله فقهی بر طبق آثار فقهی موجود.
وی افزود: در فاز اول تقریبا نزدیک به ۱۰ الگوریتم اجتهاد از اساتید مختلف مانند آیت الله سبحانی، استاد واسطی، استاد اعرافی، استاد شب زنده دار، استاد سید عبدالکریم فضل الله و … بررسی شد و اکنون وارد فاز دوم و ارائه الگوی پیشنهادی اجتهاد شده ایم.
وی گفت: واژه الگوریتم، برگرفته از «الخوارزمی» و به معنای بیان گام به گام یک فرایند است.
تدوین طرحنامه؛ گام نخست فرایند اجتهاد
مبینی در ادامه رویکرد های فقها در شروع بررسی مسائل فقهی را شبیه مراحل تدوین طرحنامه تحقیق دانست و گفت: شباهت قابل توجهی بین مراحل شروع فرایند اجتهاد و مراحل موجود در طرحنامه های تحقیق مشاهده می کنیم؛ مثلا:
۱- «تحریر محل نزاع» که تقریبا شبیه بخش «بیان مسئله»، در طرحنامه تحقیق است
۲- «تفریع فروع» که تقریبا همان بخش «سؤالات تحقیق» (اصلی و فرعی) است
۳- «موضوع شناسی» که تقریبا مشابه «چارچوب مفهومی» و «تعریف مفاهیم» است
۴- «بررسی اقوال» نیز تقریبا با «پیشینه تحقیق» برابری می کند.
ارائه دهنده بحث، از این مراحل به عنوان گام‌های اول در الگوریتم اجتهاد یاد کرد که قبل از مراجعه به ادله باید طی شوند.
دانش‌پژوه حوزه علمیه قم در ادامه به خرده الگوریتم موضوع شناسی اشاره کرد و گفت: اگر مسئله ما موضوعش عرفی محض باشد -یعنی آشکار و جلی نزد عرف باشد- در موضوع شناسی باید به سراغ عرف رفت؛ اما اگر موضوع آن عرفی خفی یا شرعی باشد، به کتب لغت، آیات و روایات و بیان فقیهان متقدم مراجعه می کنیم که درباره ترتیب آنها نیز باید بحث کرد.
دکترای فرهنگ و ارتباطات درباره مرحله «بررسی اقوال» گفت: در بررسی اقوال یا پیشینه تحقیق، دو امر حائز اهمیت است: نخست «روش یافتن اقوال» و دوم «روش گزارش اقوال». در روش یافتن اقوال، باید به صورت الگوریتم وار مشخص کنیم که به ترتیب به چه کتاب هایی اعم از خاصه و عامه باید رجوع کرد؛ در گزارش اقوال نیز دو روش اصلی وجود دارد که یکی بیان اقوال علمای برجسته و دیگری بیان رویکردها به جای اقوال است که در کتاب غنای رهبری نیز عمدتا از روش دوم استفاده شده است.
مبینی ادامه داد: در بررسی اقوال، هر چند اجماع و شهرت نیز مشخص می شود؛ اما در این مرحله ما با کمیت اقوال کاری نداریم و تمرکز ما بر روی ادله آنهاست؛ البته برخی علما معتقدند که مراجعه به اقوال در ابتدای کار باعث سوگیری ذهن نسبت به ادله می شود اما در مقابل، بسیاری از علما معتقدند که این امر، به ویژه با توجه به تعارض اقوال و ادله رخ نمی دهد، بلکه مراجعه به اقوال در ابتدای تحقیق فقهی، باعث دسترسی سریعتر به اکثر ادله موجود در مسئله می شود.
وی، «تعیین مبنا در مکاتب فقهی» را نیز در شروع فرایند اجتهاد لازم دانست و آن را با بخش «مبانی نظری» طرحنامه های تحقیق مشابه دانست و گفت: پیش از شروع مرحله مراجعه به ادله، پژوهشگر فقهی باید یکی از دو مکتب فقهی قم (تجمیع ظنون) یا مکتب فقهی نجف (تطبیق قواعد) را انتخاب کند و مبتنی بر آن به بحث و نتیجه گیری بپردازد.
مراجعه به ادله؛ گام محوری فرایند اجتهاد
مبینی افزود: پس از اتمام مراحل پیشین (تحریر محل نزاع، تفریع فروع، موضوع شناسی، بررسی اقوال، انتخاب مبنای فقهی)، مرحله بعد، مراجعه به ادله است که ما در یک مسئله فقهی مشخص برای فحص از دلیل، به کتاب و سنت (روایات خاص در مسئله) رجوع می کنیم و در صورت فقدان دلیل خاص، به عمومات (قواعد فقهیه و عمومات کتاب) و دلیل عقلی مراجعه می کنیم و سپس، طبق مبنای فقهی انتخاب شده، به اجماع غیرمدرکی فقیهان متقدم (و در مرحله پایین تر از آن به شهرت فتوایی غیرمدرکی) و سیره متشرعه و سیره عقلا مراجعه می کنیم که البته درباره وزن و ترتیب اجماع غیرمدرکی و سیره ها در جلسات آتی باید گفتگوی تفصیلی تری داشت.
این دانش اموخته حوزه علمیه ادامه داد: مقاصد شریعت نیز به مثابه روح حاکم بر کل فرایند استنباط نقش ایفا می کند؛ به گونه ای که در بررسی سندی و بررسی دلالی یک روایت نیز مقاصد شریعت حضور دارد، مثلا حضرت امام(ره) در بررسی سندی روایات حیله ربا، گرچه آن روایات را صحیح می دانند؛ اما چون آنها را برخلاف مقاصد یقینی شریعت می دانند، این روایات را جعلی می خوانند! بنابراین مقاصد شریعت حتی در بررسی سندی نیز حضور دارد.
وی گفت: در مراجعه به کتاب و سنت نیز خرده الگوریتم هایی داریم، مانند «خرده الگوریتم بررسی دلالی» یا «خرده الگوریتم بررسی سندی» (که استاد درایتی در این باره مطالب ارزشمندی دارند) که در جلسات آینده به آنها اشاره خواهیم کرد.
مبینی در پایان بیان داشت: اگر با ادله به نتیجه نرسیم به اصول عملیه مراجعه می کنیم که البته در مکتب تجمیعی، مانند آیت الله بروجردی، معمولا تلاش می کنند که با همین ادله نتیجه را مشخص سازند و نسبت به مکتب تطبیقی، کمتر به اصول عملیه مراجعه می کنند و این را می توان حسن مکتب قم دانست که به جای آنکه در اندیشه تعذر و نتجز باشد، در اندیشه کشف حقیقت است.
نتیجه
در پایان استاد معلمی عضو هیئت‌علمی دانشگاه باقرالعلوم که به‌عنوان استاد ناظر بر بحث در جلسه حضور داشتن جمع‌بندی مباحث را این‌گونه بیان کرد: با توجه به مسائل مطرح شده در این جلسه دریافتیم که این الگوریتم سه مرحله دارد: ۱٫ مقدمه ۲٫ بررسی منابع و ادله ۳٫ اصول عملیه.
گفتنی است جلسات روشنا با موضوع روش‌شناسی اجتهاد، در دانشگاه باقرالعلوم قم برگزار می‌شود.
