حسینعلی سعدی: چرا شهید صدر از فقه به سراغ نظام سازی رفته است؛ گزاره‌های فقهی گزاره‌های هنجاری است؛ ایشان از این گزاره به سراغ استکشاف رفته است؛ امروزه نقد جدی به مباحث جدی ایشان مطرح است که بقیه علوم اسلامی در بحث نظام سازی از نظر ایشان به حاشیه رفته است و ایشان به آن‌ها توجه نکرده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی آزاداندیشی با موضوع «فقه نظریات اسلامی و نظام سازی فقهی از دیدگاه آیت‌الله سید محمدباقر صدر و آیت‌الله هاشمی شاهرودی»، توسط اداره کل پژوهش دانشگاه عدالت در راستای طرح کمیته تحول در علوم انسانی با همکاری مؤسسه دایرۀ المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع) و شورای عالی انقلاب فرهنگی، در مؤسسه دایرۀ المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع) برگزار شد.
در این نشست علمی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین ملک‌زاده، مدرس خارج حوزه علمیه قم به‌عنوان ارائه‌کننده، حجت‌الاسلام والمسلمین سید احسان رفیعی علوی مدرس حوزه و دانشگاه به‌عنوان ناقد و حجت‌الاسلام والمسلمین حسینعلی سعدی، مدرس دروس خارج حوزه علمیه و رئیس دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع) به‌عنوان داور در این کرسی آزاد اندیشی حضور داشتند.
در ابتدای این نشست علمی، حجت‌الاسلام ملک‌زاده گفت: نظام عبارت از چارچوب و ساختار منظم و هدفمند است؛ نظام متشکل از مجموعه‌ای منظم و هماهنگ و به هم پیوسته از باورها و ارزش‌ها برای اینکه بُعدی از ابعاد زندگی انسان را سامان‌دهی کند، می‌باشد.
وی افزود: نظام سازی به معنای ایجاد ساختاری در میان اجزای یک مجموعه که با پایین‌ترین هزینه و بالاترین سطح از کیفیت، دسترسی به هدف را میسر کند؛ ابعادی که جامعه در آن ابعاد و جنبه‌ها نیازمند نظام سازی است، متعدد است؛ زیرا هر جامعه‌ای نیازمند حوزه‌ها و عرصه‌های متنوع محتاج است که شامل تعلیم، تربیت، خانواده، فرهنگ عمومی، اقتصاد، سیاست، روابط بین‌الملل، حقوق، امنیت، مسکن، شهرسازی، سلامت و … می‌باشد.
استاد حوزه بیان کرد: نظام سازی فقهی به معنی کشف، ساخت و پرداخت نظام‌ها و چارچوب‌های منسجم فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و… مبتنی بر قوانین استنباط شده الهی برای تنظیم و سامان بخشی ابعاد گوناگون جامعه اسلامی و جهت‌دهی به بشر برای تقرب به خدا و دست‌یابی به زندگی آرمانی دنیوی و اخروی است.
وی خاطرنشان کرد: در باب ضرورت نظام سازی فقهی نیز باید گفت که نظام سازی حلقه وصلی میان اندیشه و کنش و رابطه میان ایده و عمل است؛ برای عملیاتی شدن اندیشه‌ها و ایده‌ها نیازمند نظام و نظام سازی هستیم؛ یعنی دین و اندیشه‌های دینی از حوزه نظر و تئوری به‌واسطه نظام‌های دینی به عرصه کاربست اجتماعی وارد می‌شود.
ملک‌زاده اظهار کرد: نظام سازی، نه‌تنها پل زدن به منابع اسلامی و زندگی بشر است، بلکه پل زدن بین عمل و نظر است؛ برای عملیاتی شدن این امور، تلفیقی از نظام و مدل باید شکل بگیرد؛ برای عملیاتی شدن، برنامه مدونی لازم است که نیازمند شناخت دقیق زمان و مکان است.
وی گفت: به نظر می‌رسد که اگر نظام نباشد، نمی‌توانیم حاکمی اسلام را داشته باشیم و در حقیقت تعبیر کلمه الله هی العلیا اگر بخواهد در ساحت بشری بیان شود، تبلور و تجلی آن‌ها جز با نظام سازی امکان‌پذیر نیست.
استاد حوزه بیان کرد: تولید علوم اسلامی مبتنی بر نظام سازی اسلامی است که این ایده، ایده شهید صدر است؛ بحث رهبر انقلاب پیرامون تولید علم نیز در همین راستاست و برای انجام این مساله نیازمند نظام سازی در عرصه‌های مختلف هستیم.
وی اظهار کرد: جامع دانستن اسلام و نفی سکولاریسم از جمله مهم‌ترین مسائلی است که باید از نظر کلامی آن را بپذیریم؛ نظام سازی اجتماعی بر اساس دین با اندیشه سکولار امکان‌پذیر نیست؛ کسی که قائل به نظام سازی نبوده و در پی آن نباشد و خود را در چارچوب نظام‌های اسلامی قرار ندهد، سکولار است.
وی خاطرنشان کرد: رویکرد کلان در فهم دین از پیش‌فرض‌های این مساله است؛ باید در فهم دین رویکرد اجتماعی داشته باشیم؛ پیش‌فرض دیگر، نظام منظومه‌ای به اسلام و شریعت است؛ فقیهی می‌تواند در این عرصه حضور پیدا کند که اسلام را دینی نظام‌مند بداند؛ اگر مجموعه معارف اسلامی را از بالا مشاهده کنیم صورتی به ما می‌دهد که تصویر حقیقی از اسلام است.
مراحل دست‌یابی به نظام‌های دینی
ملک‌زاده بیان کرد: برای رسیدن به نظام فقهی نیازمند طی مراحلی هستیم که اولین گام آن، اجتهاد است؛ ابزار اصلی نظام سازی، اجتهاد است؛ اجتهاد باید با مبانی کلامی و متافیزیکی خاص انجام شود؛ اجتهاد دارای پیش‌نیازهایی است و یکی از پیش‌نیازها و مبادی اجتهاد، مبادی کلامی اجتهاد است؛ شهید صدر در بحث تفسیری بیان می‌کنند که فقه ما، خود به‌نوعی تفسیر موضوعی است و به همین دلیل به بحث مبادی ورود می‌کند.
این پژوهشگر حوزوی بیان کرد: گام دوم در اینجا، رویکرد اجتماعی به فقه یا همان فقه اجتماعی است؛ در اینجا بین فقه الاجتماع و فقه اجتماعی تفاوت قائلیم که فقه الاجتماع یکی از فقه‌ها می‌دانیم و فقه اجتماعی را یک رویکرد می‌بینیم.
وی گفت: گام سوم عرصه فقه مضاف و اجتماعیات است؛ یعنی باید فقه الاجتماع و فقه الثقافه و فقه السیاسه و… شکل بگیرد؛ مثلاً در عرصه فقه السیاسه باید فقه باور و پرورده‌ای داشته باشیم؛ آنچه ماده خام فقه نظام را آماده می‌کند، فقه مضاف به اجتماعیات است؛ گام بعدی تمدن سازی اسلامی است.
استاد حوزه بیان کرد: علاوه بر مبنای مشروعیت نظام سازی کار مشروعی است باید ببینیم که حجیت عندالعمل دارند یا خیر؟ در اینجا مبنای حجیت نظام فقهی برای مکلفین در نظام کاربست پیش می‌آید؛ در اینجا باید از سه مقام سخن گفت؛ نخست مبنای حجیت نظام فقهی پیش و پس از حکومت اسلامی و سوم فرجام نظام پس از ارتحال فقیه.
ملک‌زاده اظهارکرد: کتاب اقتصادنا توسط شهید صدر در سن ۲۷ سالگی قمری منتشر شد؛ از نظر سال شمسی ایشان ۲۶ ساله بودند که این کتاب را منتشر کردند؛ ولی وقتی این کتاب مطالعه می‌شود، گمان می‌کند که جمعی از مجتهدین که سن آن‌ها بیش از پنجاه سال بوده است این کتاب را نوشته‌اند.
این استاد حوزه بیان کرد: ایشان نظام اقتصادی اسلام را کشف کردند ولی کار مهم‌تر ایشان آن است که ایشان برای نخستین بار در تاریخ اسلام، به شکل فنی دست به نظام سازی زدند و اصل نظام سازی را تبیین کردند.
وی گفت: این کتاب در دو جلد تدوین شده است؛ ویرایش نخست کتاب ۱۹۶۱ میلادی بوده است که در فاصله زمانی هفت‌ساله در بیروت چاپ دوم انجام شده است؛ اصل کتاب دوجلدی است ولی بعدها تک جلدی نیز ارائه شد.
ملک‌زاده اظهارکرد: در جلد اول ایشان به‌نقد نظام‌های مارکسیستی و سوسیالیسی می‌پردازد و سپس به چیستی اقتصاد اسلامی می‌پردازد؛ ایشان در جلد دوم با اصل انسجام و ربط منطقی میان احکام شریعت تلاش می‌کند با نگاهی نظام‌مند مکتب اقتصادی اسلام را به‌عنوان زیربنا، کشف و استنباط کند؛ ایشان در ابتدا فرایند دست‌یابی به نظریه اقتصادی اسلامی را بیان می‌کند؛ ایشان به سه نظریه در اقتصاد اسلامی می‌پردازد که نخستین آن نظریه توزیع پیش از تولید، توزیع پس از تولید و سوم، نظریه توزیع است؛ منطقه الفراغ دیگر بحثی است که ایشان در این کتاب به آن پرداخته است.
وی گفت: تنها منبع مطالعه نظام سازی شهید صدر در عرصه اقتصادی تنها در این کتاب نیست بلکه در کتاب‌های دیگر به این بحث پرداخته‌اند؛ نظام دموکراسی سرمایه‌داری، نظام سوسیالیستی، مارکسیستی و نظام اسلامی چهار نظامی است که شهید صدر در کتاب خود به آن‌ها می‌پردازد؛ ایشان در این کتاب دائماً روی مساله مکتب تمرکز دارند و کمتر، واژه نظام را به کار می‌برند ولی مفهوم ایشان شامل نظام نیز می‌شود.
وی افزود: ایشان می‌فرمایند، نظام اجتماعی متکفل سامان بخشی به زندگی اجتماعی است؛ یا نظام اجتماعی چارچوبی است که روابط بین افراد جامعه را تعیین و مشخص می‌کند؛ معمولاً ایشان در این کتاب‌ها از کلمه مکتب استفاده می‌کند؛ ایشان هر وقت به جنبه تئوریک نظر دارند کلام ایشان به سمت مکتب سوق پیدا می‌کند ولی هر بار به مفهوم عملی اشاره دارند به مفهوم نظام اشاره می‌کنند.
این استاد حوزه بیان کرد: اگر نظام را به معنی نزدیک به مکتب در نظر بگیریم، تعبیر کشف برای نظام اصلی صحیح‌تر است؛ اگر منظور از نظام، ساختار و چارچوبی باشد که متضمن روش عملیاتی کردن مکتب با توجه به مقتضیات زمان و مکان است می‌توان از ساخت نظام سخن گفت.
وی گفت: نکته دیگر آن است که روش شهید صدر در کشف حرکت به روبنا به زیربنا است؛ نکته دیگر آن است که شهید صدر بیان می‌کند که اگر یک فقیه نتواند نظام منسجمی را کشف کند این فقیه می‌تواند از فتوای مجتهدین دیگر نیز استفاده کند.
این استاد حوزه بیان کرد: تنافی و تضادی که بین نظریه منطقه الفراغ و ولایت‌فقیه است نظریه سیاسی شهید صدر دارای سه مرحله است که در مرحله اول، ایشان ولایت‌فقیه را مضیقه می‌دیده و مرحله دوم ایشان این مساله را وسیع می‌داند و بعد به نظریه ولایت مطلقه فقیه می‌رسد و بعدها ایشان به مساله مشاوره و مردم‌سالاری دینی نیز اشاره می‌کند.
نویسنده و پژوهشگر حوزوی خاطرنشان کرد: ایشان بیان می‌کند که علم دینی و اسلامی علمی است که جامعه اسلامی را اداره می‌کند؛ یکی از اشکالاتی که در اینجا مطرح است آن است که اگر این علم، علم است باید جهان را تأمین کند.
سخنان حجت‌الاسلام رفیعی علوی
در ادامه این مراسم، حجت‌الاسلام والمسلمین رفیعی علوی به‌عنوان ناقد این نشست تصریح کرد: فقه النظریات، در حقیقت مادر نظام سازی فقه است، نظام سازی فقهی از روش‌های دیگری که اندیشمندان فکر اسلامی که بیشتر، پس از انقلاب به آن پرداختند، ممکن است.
وی گفت: چیستی در فقه النظریات در شناخت این بحث بسیار مهم است؛ دوم باید به روش‌شناسی در مساله فقه النظریات بپردازیم و سپس به ایرادات این نظریه بپردازیم؛ اقتصادنا دو ساحت دارد که هر دو ساحت از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ این کتاب هم در موضوع بی‌همتا است و هم روش، نظیری ندارد؛ نهادهای معرفت‌شناسی در نگاه شهید صدر، اشتغالات ذهنی بسیاری پس از خود ایجاد کرد.
وی اظهارکرد: وقتی برای اولین بار کتاب اقتصادنا را با ترجمه مطالعه می‌کردم، به‌عنوان یک طلبه نوپا، از روش‌شناسی ارائه‌شده در موضوع لذت می‌بردم زیرا ایشان به موضوع جدیدی در فقه سخن گفته است؛ نظام سازی فقهی دارای دو ضرورت جهانی و نظام مقدس جمهوری است؛ عمیق‌ترین فکر در حکومت اسلامی آن است که تئوری حاکم و احکام برخواسته از شریعت باشد؛ داعیه‌دار حکومت اسلامی و بنیان‌گذار این اندیشه، قائل به آن بودند که اندیشه احکام و حاکم باید برساخته اسلام باشد.
این استاد حوزه بیان کرد: بزرگ‌ترین هنر شهید صدر آن بود که توانسته است در عرصه داخلی و خارجی به سؤالات پاسخ دهد؛ عده‌ای بیان کردند که مباحث شهید صدر برای حکومت اسلامی است؛ در نگاه شهید صدر، غایت جهانی، حکومت اسلامی است.
وی گفت: در آرا و کلمات شهید صدر، فقه النظریات وجود ندارد؛ به نظر می‌رسد که این تأسیس از برخی شاگردان و حقوق‌دانانی که در غرب مطالعه کردند و همچنین حقوق‌دانانی که در غرب و دنیای عرب تحصیل کرده‌اند؛ این کلمه، به‌شدت رهزن است زیرا نظریه علمی، به ساختاری منطقی غیرتجربی که هنوز تجربه نشده‌اند می‌پردازد که این مساله به ترسیم مفهوم دانش متفاوت است.
این استاد حوزه بیان کرد: فقه النظریه نوعی ارتقای ساختاری سنتی در موضوع و روش است؛ ایشان قائل به همان روش سنتی در فقه بود؛ ایشان به دنبال یافتن راه‌حل‌هایی در همین منظومه فقه سنتی شیعه بود؛ اگر به نظریات بزرگان علم دینی مراجعه کنیم مشاهده می‌کنیم که تفاوتی بین علوم وجود نداشته است ولی بعدها ابواب فقهی تأسیس شد که از جمله آن‌ها می‌توان به فقه الصلاه و… اشاره کرد.
وی گفت: این موضوع در دوران شهید صدر با این مشکل روبرو بود که این ابواب فقهی یک مقوله تاریخ زندگی مسلمانان است و یک مقوله اصیل در نظریه‌پردازی نیست؛ فقه النظریات ایشان پاسخی به شکستن این تراکم استدلالی در بحث‌های خاص بود.
این استاد حوزه خاطرنشان کرد: نظام، صرفاً جنبه ایده پردازی آن به نظام سازی تعبیر می‌شود ولی برون داد اجتماعی آن، حقیقتی است که دیالکتیک دائمی بین متن شریعت و متن هجاری شریعت و ارزش‌های هنجاری جامعه را سامان می‌دهد.
وی بیان کرد: ایشان به دنبال آن بود که مسکوتات و مغفولات و قهقراییات ابواب فقهی اصلاح شود؛ ایشان قائل به استفاده مسائل کلامی در تأسیس سیاست‌های کلی است؛ ایشان قائل به استفاده از متن تفسیر در تأسیس این متن فقهی است.
وی گفت: فقه النظریات شامل سه عرصه است که شامل فرضیه‌سازی، مطالعه و تنقیه احکام همسو و ارائه نظام سازی فقهی است؛ یکی از اشکالات مخالفین به این نظریه آن است که چگونه به مسائلی استنباط می‌کنید که حکم آن را قبول ندارید که این مساله قابل پاسخ است.
این استاد حوزه بیان کرد: کاری که شهید صدر در این مرحله(دوم) انجام می‌دهد، تجمیع آرای صاحبان فکر اسلامی است و بعداً با تنقیه منات و استفاده از دلالت انتظامی خطی کلی احداث می‌کند؛ در آرای فقه سنتی مشاهده که برخی از تفرعات با نظام فکر اسلامی تطبیق ندارد که شهید صدر این مساله را حل کردند؛ تأسیس اصل از دیگر ثمرات این اندیشه است که با روش مرسوم اجتهاد به عرصه‌های دیگر وارد شد.
رفیعی علوی بیان کرد: اشکالاتی به نظریه شهید صدر مطرح شده است؛ ۹ اشکال به روش‌شناسی فقه النظریات مطرح‌شده است که از جمله آن‌ها بحث حجیت است؛ در این عرصه پاسخ‌های متعددی بیان‌شده است که بسیاری از آن‌ها در نظریات شهید صدر بیان‌شده است و برخی دیگر توسط شاگردان ایشان این سؤالات را پاسخ داده‌اند.
سخنان حجت‌الاسلام سعدی
در بخش پایانی این نشست علمی حجت‌الاسلام والمسلمین حسینعلی سعدی رئیس دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع) اظهارکرد: نشست‌های علمی به خصوص در کرسی‌های آزاد اندیشی باید گام‌هایی رو به جلو برداشته شود.
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: در استفاده‌ای که مرحوم شهید صدر در خصوص اقتصاد اسلامی انجام داده است، دستاورد نویی در فقه امامیه است؛ متدی که شهید صدر برای تولید این محتوا در فقه امامیه استفاده کرده، قابل ارزیابی و توصیف و تحلیل است؛ پس از نگارش این کتاب، اشکالات جدی به این کتاب مطرح شد؛ محققان علوم انسانی نقدهایی در این زمینه ارائه کردند که ایشان به مساله نوپوزیتویست‌ها اشاره نکرده است.
وی گفت: تعریفی از نظام سازی باید ارائه شود؛ تعریفی که از مذهب و مکتبی که در ادبیات شهید صدر به کار رفته، تعریف دلیلی است؛ مرحوم شهید منظور از مذهب اقتصادی را بیان کرده است راهی که متجمع در حل مشکلات اقتصادی است؛ کلان نظام و خرده نظام در همین زمینه هویت پیدا می‌کند.
رئیس دانشگاه الهیات دانشگاه امام صادق(ع) بیان کرد: شهید صدر در اقتصادنا به نظام سازی پرداخته است و کیفیت استکشاف نظریات را نیز بیان کرده است؛ دوم آنکه چرا ایشان از فقه به سراغ نظام سازی رفته است؛ گزاره‌های فقهی گزاره‌های هنجاری است؛ ایشان از این گزاره به سراغ استکشاف رفته است؛ امروزه نقد جدی به مباحث جدی ایشان مطرح است که بقیه علوم اسلامی در بحث نظام سازی از نظر ایشان به حاشیه رفته است و ایشان به آن‌ها توجه نکرده است.
وی گفت: در اینجا باید روی روش‌شناسی علمی ایشان ورود می‌کردیم؛ باید مشخص کنیم که با کدام روش می‌توانیم این گزاره‌ها را تبیین کنیم؛ سخن اینجاست که آیا ایشان در اینجا به سراغ فقه فردی یا حکومتی رفته است؛ سؤال دیگر آن است که فقه حکومتی چه تفاوتی با فقه فردی دارد؟
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: فقه حکومتی به بیان احکام فعل مکلف حقوقی یعنی حکومت می‌پردازد؛ اگر با فقه احکام به نظام سازی نمی‌رسیم و به فقه النظریه نیازمند می‌شویم باید شکل مشخص شدن این فقه النظریه مشخص شود.
وی خاطرنشان کرد: وقتی‌که نظامی کشف می‌شود و مکانیزم آن نیز کشف می‌شود سؤال اساسی مطرح می‌شود؛ مثلاً فرض کنیم چنین نظریه‌ای توسط شهید صدر کشف شد؛ حال اگر این مطلب کنار فعل آن حکومت که سیاست‌گذاری است بگذاریم، اولاً فقیه حاکم در این مقام (فقیه) چرا به سراغ اقوال دیگر می‌رود؟ این مساله، یک مساله جدی است که بسیاری از فقها به آن پرداخته‌اند؛ شهید صدر در عرصه چهار دلیل در فقه فردی در حرمت رجوع به غیر بیان‌شده است که هر چهار کدام در فقه حکومتی مورد نظر نیست.
این استاد حوزه خاطرنشان کرد: مباحث علمی شهید صدر باید مورد مداقه و تحلیل و بررسی جامعه قرار گیرد؛ شهید صدر در برخی از مباحث علمی ابتکاراتی دارند که هنوز توصیف نشده است؛ وقتی نظام‌های نظریه متعدد تولید شده است حال فقه باید برای سیاست‌گذاری‌های جدید باید منطق و ضوابط جدید را مشخص کند. / حوزه
