اختصاصی شبکه اجتهاد: آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید یکی از علمای ربانی و اساتید برجسته حوزه علمیه مشهد بود که سالیان بسیار به تدریس فقه و اصول و معارف اسلامی اشتغال داشت و فضلای بسیاری را پرورش داد.

تولد و نامگذاری

ایشان در هشتم شوال سال ۱۳۲۹ هق در مشهد در خاندان علم و تقوا و معنویت چشم به جهان گشود. چون پدربزرگ مادری ایشان آیت‌الله شیخ حسنعلی طهرانی از علما و فقهای بزرگ بود. به احترام ایشان و همچنین حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی که دوست پدر ایشان بود. حسنعلی نام گذاشته شد.

پدر و خاندان علمی

پدر ایشان حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدرضا مروارید از علمای فاضل و مهذب مشهد بود. وی از دوستان صمیمی عالم ربانی حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی بود. مرحوم نخودکی اصفهانی با شیخ محمدرضا مروارید عقد اخوت بسته بود. یک بار به مناسبتی به فرزند ایشان آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید گفته بود: من ۲۵ سال با پدر شما رفاقت و انس داشتم در این مدت نشد یک بار پشت سر کسی حرفی بزند و گلایه نماید.

من به دنبال مرجعیت نیستم

آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید ۹ ساله بود که پدر ایشان در سال ۱۳۳۸ هق درگذشت. مرحوم نخودکی اصفهانی سرپرستی علمی و معنوی وی را بر عهده گرفت و زیر نظر ایشان در ۱۳ سالگی تحصیلات حوزوی خود را آغاز نمود. از جمله شرح لمعه را به ایشان تدریس نمود. آیت‌الله مروارید برادر کوچک‌تری داشت به نام حاج‌آقا جلال مروارید که حدود ۵ سال از ایشان کوچک‌تر بود. حاج‌آقا جلال عالمی ربانی و مجتهدی با تقوا و به مکارم اخلاق مزین بود. ایشان تحصیلات حوزوی خود را در مشهد زیر نظر اخوی معظم خود آغاز کرد؛ و طبق گفتگویی که با ایشان داشتم فرمودند: برخی دروس سطوح عالیه را نزد اخوی خواندم و سال‌ها در درس خارج فقه و اصول و معارف آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی شرکت نمودم و پس از چند سال تحصیل نزد ایشان مرحوم میرزا مهدی اصفهانی شفاهی به اجتهاد من تصریح فرمودند. حاج‌آقا جلال مروارید برادر خود را مجتهد دانسته و می‌فرمودند: آیت‌الله شیخ هاشم قزوینی به اخوی فرمودند شما اگر در نجف اقامت نمایید زمینه مرجعیت شما فراهم می‌شود که اخوی فرمودند: من به دنبال مرجعیت نیستم.

حاج‌آقا جلال مروارید خیلی از اخوی خود تجلیل نموده و در حالی که منقلب شده بودند فرمودند: ایشان برای من هم برادر بود. هم پدر و هم استاد. من کوچک بودم که پدرم فوت نمود. محبت پدر را نچشیدم. ایشان بجای پدر من بود و نمی‌گذاشت احساس کمبودی در زندگی بنمایم. در تحصیلات حوزوی و اساتید من نیز مراقب بود و از هیچ تلاشی برای رشد علمی من کوتاهی نمی‌نمود.

حاج‌آقا جلال مروارید حدود ۵ سال پیش در مشهد درگذشت و در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام به خاک سپرده شد. عموی آیت‌الله مروارید، عالم بزرگواری بود به نام آیت‌الله شیخ علی‌اکبر مروارید که از شاگردان برجسته آخوند خراسانی بود. آیت‌الله شیخ علی‌اکبر مروارید دو فرزند پسر به نام‌های محمدتقی و علی‌اصغر داشت که هر دو طلبه شدند.

آیت‌الله شیخ محمدتقی مروارید که عضو مجلس خبرگان رهبری بود و اخیراً وفات نمود. ایشان در زندگی‌نامه خود نوشت خود می‌نویسد:

آیت‌الله مروارید من را نزد استاد خود آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی برد و با پیشنهاد و توصیه مرحوم میرزا مهدی اصفهانی طلبه شدم و بخش‌هایی از دروس مقدمات را نزد آیت‌الله مروارید خواندم و سپس دروس حوزوی را در مشهد و قم ادامه دادم. آیت‌الله محمدتقی مروارید، برادری داشت به نام حاج شیخ علی‌اصغر مروارید که در حال حاضر حدود ۹۰ سال سن داشته و از عالمان فاضل و با تقوا است و تألیفاتی نیز دارند.

مادر و خاندان علمی

مادر آیت‌الله مروارید صبیه مکرمه فقیه عالی‌قدر آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی طهرانی رحمه‌الله علیه بود. حاج شیخ حسنعلی تهرانی تحصیلات عالیه خود را در سامرا نزد میرزای شیرازی به پایان برد و نزد ایشان به درجات عالیه اجتهاد نائل آمد. شیخ حسنعلی طهرانی پس از رحلت استاد خود میرزای شیرازی در حدود ۱۳۱۴ هق به مشهد آمد و تدریس فقه و اصول خود را آغاز کرد. ایشان تدریس خارج نیز داشت و فضلای حوزه علمیه مشهد در درس خارج ایشان شرکت می‌نمودند.

حاج شیخ حسنعلی طهرانی در مشهد موقعیت علمی و معنوی ممتازی داشت. از ایشان کرامات زیادی ظهور و بروز داشته است. این عالم ربانی در سال ۱۳۲۵ هق در مشهد درگذشت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد. ایشان یک پسر و چند دختر داشت. پسر ایشان میرزاعلی آقا طهرانی از فضلای حوزه بود که در درس پدر حاضر می‌شد و با میرزاعلی اکبر نوقانی درس‌هایش را مباحثه می‌نمود. ایشان درسن جوانی رحلت نمود. حاج شیخ حسنعلی طهرانی چند داماد داشت: یکی از آن‌ها شیخ محمدرضا مروارید پدر آیت‌الله مروارید بود. داماد دیگر ایشان جناب شیخ الاسلامی بودِ.

دوران کودکی و نوجوانی

آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید دوران کودکی را زیر نظر پدر و مادری مؤمن و متدین و اهل علم و معنویت سپری نمود. ۹ ساله بود که پدر ایشان درگذشت و تحت سرپرستی دوست پدر خود حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی قرار گرفت.

ازدواج

آیت‌الله مروارید در جوانی و سن ۳۰ سالگی با صبیه مکرمه حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ رضا تقوی بجنوردی ازدواج کرد. شیخ رضا تقوی بجنوردی فرزند شیخ مرتضی بجنوردی فرزند شیخ محمدتقی بجنوردی است.

حاج شیخ محمدتقی بجنوردی از علمای و فقهای بزرگ شیعه و از شاگردان برجسته صاحب جواهر و شیخ انصاری بود که در مشهد حسینیه‌ای را وقف نمود که مجالس عزاداری امام حسین علیه‌السلام در آنجا برگزار می‌گردید. این حسینیه حاج شیخ بسیار در میان مردم مشهد معروف بود. از همان زمان تاکنون مجالس حسینیه حاج شیخ نسل اندر نسل در میان نسل حاج شیخ برقرار است. آیت‌الله مروارید داماد خاندان حاج شیخ است. آیت‌الله مروارید با مرحوم حاج نورالهدی برکات با جناق بودند.

فرزندان

حاصل ازدواج آیت‌الله مروارید با صبیه حاج شیخ رضا بجنوردی ۱۰ فرزند شد. ۷ فرزند پسر و ۳ فرزند دختر. پسران ایشان به ترتیب سن عبارتند از حضرات آیات و حجج‌اسلام: حاج شیخ مرتضی. حاج شیخ مهدی. حاج شیخ محمد. حاج شیخ علی. حاج شیخ جواد. حاج شیخ محسن و آقا صادق. دامادهای معظم آیت‌الله مروارید نیز عبارتند از: حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ علی‌اکبر الهی خراسانی. ایشان از اساتید حوزه علمیه مشهد بوده و از آیت‌الله سید ابراهیم علم الهدی سبزواری به دریافت اجازه اجتهاد کتبی از استاد نائل شدند. داماد دیگر ایشان حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی شهرستانی است. ایشان فرزند مرحوم آیت‌الله سید عبدالرضا شهرستانی می‌باشد. برادر ایشان حجت‌الاسلام والمسلمین سید جواد شهرستانی داماد معظم آیت‌الله سیستانی و مؤسس موسسه آل البیت علیهم‌السلام است؛ که دارای شعبه‌های متعدد در کشور است. ریاست موسسه آل البیت مشهد با حاج سید علی شهرستانی است. ایشان دارای تألیفات متعدد علمی می‌باشد که به چاپ رسیده است. داماد سوم مرحوم آیت‌الله مروارید، حجت‌الاسلام والمسلمین حاج‌آقای غفاریان است که مدیر مدرسه علمیه بقیه‌الله (عج) مشهد هست.

تحصیلات حوزوی

آیت‌الله مروارید در سن ۱۳ سالگی دروس حوزوی خویش را در مشهد آغاز نمود. ایشان ادبیات عرب را نزد حاجی محقق و… فرا گرفت. منطق را نزد شیخ قربانعلی شریعتی برادر بزرگ‌تر استاد مرحوم تقی شریعتی آموخت. قوانین را نزد آیت‌الله شیخ کاظم مهدوی دامغانی رحمه‌الله علیه و لمعه را نزد مرحوم حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی فرا گرفت. مکاسب را نزد آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی و ظاهراً کفایه و رسایل را نیز نزد ایشان آموخته باشد. همچنین به احتمال زیاد آیت‌الله مروارید در درس‌های آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی نیز مانند آیت‌الله میرزا جواد آقا تهرانی شرکت نموده باشد زیرا این دو بزرگوار با یکدیگر رفاقت تام داشته و در اکثر اساتید حوزه علمیه مشهد مشترک بوده‌اند.

آیت‌الله مروارید می‌فرمودند: من دروس سطح و خارج را با میرزا جواد آقا تهرانی مباحثه می‌کردم. درس‌هایی که متن درسی داشت ابتدا در مباحثه متون درسی را تجزیه و ترکیب می‌نمودیم و بعد محتوای متن درسی. البته وقتی به درس خارج شرکت کردیم چون متن نداشتیم بحث تجزیه و ترکیب متن‌ها در مباحثه تعطیل شد.

آنگاه سالیان بسیار در درس خارج فقه و اصول و معارف آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی حاضر شد تا به درجه اجتهاد در فقه و اصول و معارف نائل آمد. اجتهاد ایشان از سوی اساتید فقه و اصول حوزه علمیه مشهد مورد تائید است. بزرگانی چون حضرات آیات حاج شیخ هاشم قزوینی. حاج‌آقا جلال مروارید. حاج شیخ غلامحسین مصباح الهدی. حاج سید جعفر سیدان. حاج شیخ مهدی مروارید و حاج شیخ محمد مروارید و… قرار دارد.

آیت‌الله مروارید در میان تحصیلات حوزوی خویش مدت کوتاهی نیز در نجف اقامت نموده و از محضر درس اساتید نجف بهره بردند. ایشان بعد از رحلت مرحوم میرزا سفری به قم نموده و یک ماه دروس خارج آیت‌الله بروجردی شرکت می‌نمایند. اشکالی در درس ایشان گرفته که آیت‌الله بروجردی در درس مطرح نموده و به آن پاسخ دادند. آیت‌الله بروجردی علمیت و معنویت ایشان را قبول داشته و در سفری در مشهد هنگامی که متوجه شدند که آیت‌الله مروارید ماه را رؤیت نمودند. حکم به اول ماه بودن نموده بودند. آیت‌الله مروارید به خاطر مساعد نبودن آب‌وهوای قم و همچنین مشاوره با آیت‌الله سید صدرالدین صدر از مراجع قم که به ایشان فرموده بودند: به گمانم شما از نظر علمی نیازی به ماندن در قم نداریدِ. به مشهد بر می‌گردند.

اختصاص آیت‌الله مروارید به میرزا مهدی اصفهانی

در میان اساتید آیت‌الله مروارید مهم‌ترین و تأثیر گذارترین شخصیت علمی و معنوی بر ایشان آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی بوده است. آیت‌الله مروارید از سن ۱۷ سالگی با مرحوم میرزا مأنوس گردیده و در شمار شاگردان قدیمی، برجسته و مأنوس ایشان تا پایین عمر مبارک مرحوم میرزا قرار می‌گیرند.

آیت‌الله مروارید به خاطر خوش استعدادی و ضبط صحیح فرمایشات استاد مورد علاقه میرزا مهدی اصفهانی قرار داشتند. به احترام اساتید خود خجالت می‌کشیدند که در درس خارج میرزا و کنار اساتید بنشینند. لذا بعد از ورود مرحوم میرزا به درس، پشت در کلاس نشسته و مخفیانه از درس ایشان استفاده نموده و تقریرات درس را نیز می‌نوشتند. یک روز مرحوم میرزا متوجه علاقه ایشان به درس شده و تقریرات نوشته شده ایشان را نیز می‌نگرد که مطالب را دقیق ضبط و تقریر نموده و درس را خوب متوجه می‌شود، لذا از ایشان دعوت می‌کند که در درس شرکت نماید. هنگامی که برخی از حاضرین درس اعتراض نموده که ایشان هنوز در حدی نیست که درس را متوجه شده و در ردیف اساتید و اعاظم بنشیند. مرحوم میرزا می‌فرماید: من برای عنوان درس نمی‌دهد، هرکس درس را می‌فهمد می‌تواند در درس شرکت کند. آقا میرزا حسنعلی را من امتحان کردم درس را متوجه می‌شود و لذا می‌تواند در درس شرکت نماید. اگر کسی به عنوانش بر می‌خورد می‌تواند در درس شرکت ننماید… به این کیفیت و با تشویق استاد در درس میرزا مهدی اصفهانی در کنار بزرگان و اساتید شرکت می‌نماید.

یک بار از آیت‌الله مروارید پرسیدم: شما مرحوم میرزا مهدی اصفهانی را دیده بودید؟ فرمودند: بله. من بیش از سایر رفقا از ایشان استفاده کردم. من بیش از ۲۰ سال در درس ایشان شرکت نموده و با ایشان مأنوس بودم.

آیت‌الله مروارید علاوه بر شرکت در درس خارج فقه و اصول در درس معارف میرزا نیز سال‌ها شرکت می‌کرد. از آیت‌الله شیخ محمد مروارید آقازاده ایشان شنیدم: ایشان تقریرات درس خارج فقه و اصول و معارف مرحوم میرزا را نوشته بودند که موجود است. مرحوم میرزا مهدی اصفهانی یک درس معارف عمومی داشتند که از اساتید حوزه و طلبه‌های معمولی و حتی برخی از بازاریان نیز شرکت می‌کردند. یک درس معارف مخصوص فضلا و اساتید داشتند.

طی گفتگویی که با آیت‌الله سیدحسین شمس داشتم ایشان فرمودند: من مدتی در درس آیت‌الله شیخ غلامحسین محامی بادکوبه‌ای از شاگردان برجسته مرحوم میرزا مهدی اصفهانی شرکت می‌کردم. ایشان می‌فرمود: نکات دقیق و ظریف معارفی مرحوم میرزا را همه کس متوجه نمی‌شوند. ایشان می‌فرمود: کمتر کسی بود که نکات دقیق معارفی میرزا را بفهمد و معتقد بودند که آیت‌الله مروارید از جمله شاگردان فاضل مرحوم میرزا است که نکات دقیق معارفی درس ایشان را متوجه می‌شود. ظاهراً ایشان غیر از درس معارف عمومی مرحوم میرزا، در درس مخصوص فضلا و اساتید نیز شرکت می‌نموده است.

آیت‌الله مروارید مدعی بودند: تمام جزوات درسی مرحوم میرزا را من دیده‌ام. آیت‌الله مروارید فرموده بودند: میرزا اجازه تصحیح جزوات خود را به من داده بودند. کتاب تنبیهات حول المبدا و المعاد آیت‌الله مروارید بخشی از مباحث معارفی مرحوم میرزا مهدی اصفهانی است که ایشان آن را به صورت کتاب تألیف و تنظیم نموده و بارها آن را برای طلاب تدریس نموده بودند.

مرحوم حاج شیخ مرتضی علم الهدی که سال‌ها در درس خارج و معارف مرحوم میرزا مهدی اصفهانی شرکت نموده است، آیت‌الله مروارید را از برجسته‌ترین شاگردان مرحوم میرزا مهدی اصفهانی می‌دانستند.

برترین شاگرد مرحوم میرزا از دیدگاه آیت‌الله مروارید

آیت‌الله مروارید در میان شاگردان فاضل و برجسته مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، برترین شاگرد ایشان را آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی می‌دانستند.

تدریس

آیت‌الله مروارید ضمن تحصیلات حوزوی، تدریس متون حوزوی را از ابتدا آغاز نمود؛ و سپس تدریس سطوح متوسط و عالیه فقه و اصول و در پایان تدریس خارج فقه و اصول.

آیت‌الله مروارید شاگردان و فضلای بسیاری را در حدود نیم‌قرن تربیت نمود. آیت‌الله محمدتقی مروارید پسر عموی ایشان دروس مقدمات. حاج‌آقا جلال مروارید بخشی از متون سطوح عالیه و حاج شیخ محمد حکیمی بخشی از مکاسب را نزد ایشان فرا گرفت.

آیت‌الله مروارید می‌فرمودند: من در زمان مرحوم میرزا مهدی اصفهانی می‌خواستم تدریس خارج را شروع کنم ولی به احترام ایشان به تدریس سطح اکتفا نمودم و بعد از وفات ایشان تدریس خارج شروع کردم. ایشان حدود ۳۰ الی ۴۰ سال تدریس خارج فقه و اصول داشتند که فضلای زیادی در این مدت از محضر علمی ایشان بهره بردند. نام درس اصلی ایشان خارج فقه بود که به مناسبت بحث‌های اصولی به اندازه نیاز وارد مباحث اصول می‌شدند.

 آیت‌الله شیخ محمد مروارید قریب ۲۰ سال در درس‌های خارج فقه و اصول ایشان شرکت نموده‌اند. همچنین سال‌ها در درس‌های معارف ایشان حضور داشته‌اند.

آثار و تألیفات آیت‌الله مروارید

1. تنبیهات حول المبدا والمعاد.
2. تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی
3. تقریرات درس خارج اصول آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی
4. تقریرات درس معارف آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی

وفات

آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید پس از یک عمر تألیف، تحقیق، تدریس و تأسیس مدارس علمیه و دفاع از معارف قران و عترت در روز ۱۹ شعبان سال ۱۴۲۵ ه ق در سن ۹۶ سالگی به علت سکته قلبی در مشهد درگذشت و پس از تشییع جنازه با شکوه و اقامه نماز توسط آیت‌الله حاج میرزا علی آقا فلسفی بر پیکر ایشان در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.