اگر بتوانیم از روایات علت را بیابیم و فرض کنیم علت، رواج تندرستی و حفظ دین و جامعه و مصالحی از این قبیل است، می‌توان این نوع قمار را جایز دانست؛ اما بنابر نظر مرحوم نائینی و خویی که علل احکام برای ما دست‌نیافتنی است و شارع باید به‌صورت صریح و قطعی علت را بیان کند. در غیر این صورت این علت تراشی است و همان قیاس استنباطی است و در فقه ما جایگاهی ندارد. البته مقاصد شریعت می‌تواند دلیلی بر این امر باشد چون مقصد شریعت رشد و تعالی جامعه است و این‌گونه مسابقات می‌تواند از مقاصد شریعت باشد و قمار را تصحیح نماید.
اختصاصی شبکه اجتهاد: مسابقه «برنده باش» با فتوای یک مرجع تقلید و سخنان رهبر معظم انقلاب، به محاق تعطیلی رفت. در فتوای آیت الله مکارم، بر روی قمار بودنِ آن تأکید شده بود و در سخنان رهبری، مخالفت آن با تولید نشان گرفته شده بود. در روزهای اخیر اما موافقان و مخالفان این برنامه به مصاف آمده اند. در گفتگو با استاد میرتقی حسینی گرگانی، به بررسی فقهی این مسابقه پرداختیم. این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم که به تسلط بر فقه مقارن شهره است و مجموعه چند جلدی «نبراس الأذهان» او در فقه مقارن، سال گذشته رونمایی شد، معتقد است این مسابقه مصداق حقیقی قمار است. مشروح گفتگو با استاد جامعه المصطفی قم به قرار زیر است:
اجتهاد: آیا اینکه عده‌ای برای حضور در یک مسابقه علمی، رقابت کنند و در حین رقابت، احیاناً مبلغی را نیز برای تسریع در برنده شدن هزینه کنند و در پایان به نفرات اول، از همان مبلغ، پولی پرداخت شود، به لحاظ شرعی اشکال دارد؟ چرا؟
حسینی گرگانی: قرآن کریم می‌فرمایند: «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ اْلأَنْصابُ وَ اْلأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ»
مرحوم شیخ حر عاملی هم در وسایل الشیعه، بابی را در رابطه با مسئله لعب با آلات قمار باز کرده‌اند.
قمار مصدر باب مفاعله قام یقامر مقامره، قمار است. معنای قمار، رهان است؛ یعنی دو طرف پول یا چیز دیگر را گرو بگذارند برای بردوباخت، در این صورت اگر بازی صورت بگیرد، این بازی طبعاً این قمار است و در مقابل اگر کسی برد، پول را برمی‌دارد یا اینکه شرطی می‌کنند که اگر در این رقابت طرفی برد، طرف دیگر مقداری را پول پرداخت کند. به این قمار می‌گویند.
در این بازی که تحت عنوان مسابقه بزرگ «برنده باش» برگزار می‌شود، قاعده این است که شخصی که وارد می‌شود باید خودش پول بگذارد. دیگرانی هم که در آنجا هستند باید پول بگذارند. طبعاً اینجا اگر پولی در بین گذاشته می‌شود، نوعی رقابت است، ولو رقابت، رقابت علمی و پاسخ به سؤالات باشد، چون از همان پولی که در اینجا قرار داده‌شده جایزه داده می‌شود و برد و باخت وجود دارد، قمار صادق است.
در گذشته نیز بلیت‌های بخت‌آزمایی بود که در آنجا، شخصی بلیت را می‌خرید و بعد باهمین پول‌هایی که از آن اوراق به دست می‌آمد، به کسانی که برنده می‌شدند مبلغی پول پرداخت می‌کردند. این هم نوعی بخت‌آزمایی است. منتها آنجا به صورت معامله هست، اما در اینجا، مسابقه شکل علمی صورت می‌گیرد، بدین صورت که پاسخ دادن یعنی برنده شدن و پاسخ صحیح ندادن یعنی باختن. این وجه حرمت آن است. بازی با آلات قمار اگرچه حرام است اما در صدق قمار، لازم نیست حتما بازی با آلات قمار باشد، بلکه هر چیزی که در آن مقامره و قمار صورت بگیرد و بردوباخت باشد طبعاً آن قمار است و «رجس من عمل شیطان» صدق کرده و امر به اجتناب داریم.
مرحوم شیخ حر عاملی در جلد دوازده وسائل الشیعه، به بحث مکاسب محرمه که می‌رسد روایت صحیح السند دارد از اهل‌بیت علیهم‌السلام که هر مراهنه و مقامره‌ای که در آن بردوباخت باشد و عنوان بردوباخت صادق باشد مشمول «میسره» است و میسره یعنی قمار و طبعاً حرام است و برنده، مالک آن پول نیست.
اجتهاد: آیا اگر حق‌الزحمه نفرات اول، از منبع دیگری تأمین شود، مسئله قمار منتفی می‌شود؟
حسینی گرگانی: اگر یک مسابقه علمی قرار بدهند و شخصی پاسخ بدهد و پولش را دیگران بدهند از باب تشویق از باب چیز دیگر، اشکالی ندارد. بنابراین اگر پول را شرکت کنندگان ندهند بلکه مردم بدهند، از عنوان قمار خارج می‌شود.
اجتهاد: آیا جعاله می‌تواند مجوز شرعی باشد؟
حسینی گرگانی: عنوان جعاله اگر باشد باید یک قراردادی باشد که در آن مشخص شود به چه عنوانی جعاله می‌خواهند بدهند، مثلا برای پاسخ به سوالات، پول می‌دهند یا برای مطالعه یا چیز دیگری.
اجتهاد: می‌توان از باب عدم مالیت در سؤالات ارائه‌شده، در این‌گونه مسابقات اشکال کرد؟
حسینی گرگانی: اگر تحت عنوان طرح سؤال باشد مشکلی ندارد چون زحمت است و پول را در قبال تلاشی که کرده است می‌گیرد. می‌توان پول را در قبال نشستن روی آن صندلی و مکان بگیرند البته نه به‌عنوان بردوباخت و قمار، بلکه به‌عنوان مسابقه علمی که غیر طرفین پولش را پرداخت می‌کند؛ یا به جهت طرح سوالات توسط متولیان مسابقه، مبلغی را پرداخت کنند.
اجتهاد: آیا علمی بودن یا نبودنِ مسابقه، تأثیری در مشروعیت آن و صدق عنوان قمار دارد؟
حسینی گرگانی: در مسابقه «برنده باش»، بعضی از سؤالات علمی نیست بلکه فقط یک اطلاعات عمومی است؛ اینکه فلان فوتبالیست چند گل و به کجا زده. این‌ها علم نیست، بلکه حتی فضل هم نیست. طبعاً این را نمی‌شود مسابقه علمی گفت.
اجتهاد: یعنی یک عنوان دارای مصلحتی بر آن بار است.
حسینی گرگانی: بله اگر هدف منطقی بر بازی بار است و برای حفظ امنیت و سلامت جامعه و تندرستی و باشد اشکالی ندارد بلکه خیلی خوب است، جامعه را برای رشد و ترقی مهیا می‌کند و کاری فرهنگی است.
اجتهاد: آیا نمی‌توان از ادله سبق و رمایه، تنقیح مناط کرد و قمار در مسابقات علمی را نیز جایز دانست؟
حسینی گرگانی: اگر بتوانیم از روایات علت را بیابیم و فرض کنیم علت، رواج تندرستی و حفظ دین و جامعه و مصالحی از این قبیل است، می‌توان این نوع قمار را جایز دانست؛ اما بنابر نظر مرحوم نائینی و خویی که علل احکام برای ما دست‌نیافتنی است و شارع باید به‌صورت صریح و قطعی علت را بیان کند. در غیر این صورت این علت تراشی است و همان قیاس استنباطی است و در فقه ما جایگاهی ندارد.
البت مقاصد شریعت می‌تواند دلیلی بر این امر باشد چون مقصد شریعت رشد و تعالی جامعه است و این‌گونه مسابقات می‌تواند از مقاصد شریعت باشد و قمار را تصحیح نماید.
اجتهاد: آیا برفرض عدم صدق قمار، وجود چنین مسابقاتی که افراد را تشویق به دستیابی به مال بادآورده و بدون زحمت می‌کند، مطابق باروح شریعت است؟
حسینی گرگانی: در روایات، مزد در مقابل عمل قرار داده است، بنابراین در شریعت، کسب مال بدون عمل، مورد توصیه قرار نگرفته است.
اینکه بیاییم ما جامعه را به یک سمت و سویی حرکت بدهیم و مثلاً بگوییم تو با یک سؤال، صد میلیون برنده بشو. یا با فلان ستاره و مربع، این‌قدر پول گیرت می‌آید، فلان ماشین گیرت می‌آید. اگر در فروشگاه بروی معامله بکنی، این‌قدر این پول به تو می‌دهیم، با روح و اساس دین موافق نیست.
مطلب دیگر اینکه صداوسیمای جمهوری اسلامی، به تعبیر حضرت امام، دانشگاه است. این دانشگاه اسلامی، بیش از ۸۰ میلیون محصل دارد. دانشگاهی ازنظر اسلام، ازنظر روایات مطلوب است که علم خدایی را آموزش دهد. علم شیطانی مردود است. با توجه به این مطلب، روشن است که نباید مردم را به سوی دانشهای بی حاصل که در حقیقت، شیطانی است سوق داد. مقام معظم رهبری هم در سخنانشان به همین نکته اشاره کردند.
