اختصاصی شبکه اجتهاد: اسلام به‌عنوان یک دین تمدن ساز، در بین ادیان و مکاتب مختلف مطرح است. در دوران معاصر علیرغم تغییرات اساسی در جوامع و شکل‌گیری ساختارهای مختلف اجتماعی و هجمه‌های گوناگون به دین، ولی همچنان دین حضور مؤثر و پررنگی در زندگی افراد دارد.
نهادهای دینی نقش بسزایی در روند تولید و بازتولید معانی دینی در عرصه‌های اجتماع ایفا می‌کند. از آنجایی که ادعای ایجاد تمدن نوین اسلامی مطرح است برای حرکت به سمت تمدن اسلامی باید طرح جامعی تدوین بشود، به‌گونه‌ای که به همه ابعاد فردی و اجتماعی نظر داشته باشد با توجه به سیطره عظیم تمدن غربی بر دنیای اسلام می‌بایست پیشقراولان و جهادگران علمی مسلمان به دنبال شناخت و ارائه ساختارهای نوین تمدن اسلامی و تلاش در جهت مقبولیت عمومی آن در بین آحاد مردم باشند.
شهر به‌عنوان اصلی‌ترین محیط سکونت‌گاهی انسان تأثیر مهمی در ایجاد تمدن دارد. اگر شهر را به‌مثابه یک ظرف برای تحقق تمدن در نظر بگیریم که مسجد در آن نقش محوری دارد باید بیندیشیم که در مهندسی تمدن اسلامی جایگاه مسجد چیست؟ برای طراحی سبک زندگی اسلامی باید به محوریت این نهاد مذهبی توجه داشت. مسجد یک مکان است که نخستین اقدام پیامبر(ص) در تشکیل مدینه النبی و ایجاد تمدن اسلامی، احداث و ساخت آن بود. این بدین معنی است که سیستم‌های زندگی باید حول مسجد باشد و کارکردهای سیاسی-آموزشی- اجتماعی و… حول مسجد و مدیریت آن شکل بگیرد.
یکی از مهمترین مراکز وابسته به نهادهای دینی «مسجد» است که همزمان با ظهور اسلام به محیط تجمع مؤمنان و گردهمایی آنان تبدیل شد. نقش مساجد در شکل‌گیری انقلاب اسلامی بی‌بدیل بوده است به‌اندازه‌ای که معمار کبیر انقلاب عنوان سنگر را برای مساجد عنوان کردند و فرمودند که سنگرها (مساجد) حفظ شود.
اگر شهر را به‌مثابه یک پازل در نظر بگیریم شناخت و انتخاب درست قطعات پازل کمک شایانی به رسیدن به هدف می‌کند.
اگر نقش و جایگاه مسجد در شهر اسلامی به‌درستی تبیین شود در واقع ریل گذاری مناسبی برای تحقق شهر و تمدن نوین اسلامی برداشته شده است. انتظار ما در جامعه متمدن اسلامی از نهاد مسجد چیست؟ مسجد چه فضایی را برای رفع نیازهای ساکنین فراهم می‌کند؟ کاربری‌های اطراف مسجد دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟ مسیر منتهی به مساجد باید چگونه طراحی بشود؟ نقش مسجد در حل مشکلات اقتصادی مردم چیست؟ مسجد چه تأثیری در ایجاد یک جامعه متحد و تبدیل شدن به «امت» را دارد؟ مسجد باید شبکه ارتباطات اجتماعی محله باشد. فضای آموزشی باید با مسجد ارتباط داشته باشد. در سیاست‌گذاری‌ها و تقلید از الگوهای بیگانه، نگاه به مسجد مانند نگاه غرب به کلیسا است. امروزه سازمان‌ها و نهادها کمترین میزان ارتباط با مسجد رادارند. اگر هدف انقلاب اسلامی تمدن سازی است باید نسبت به مسجد و جایگاه آن نگاه تمدنی داشت و طراحی سبک زندگی اجتماعی و دینی برمدار مسجد نیازمند یک کار مطالعاتی چند بعدی است.
اگر شهر را در دو فیلد مدیریت شهری و کالبد و فضا ببینیم مسجد پایه و بستر شکل‌گیری مدیریت شهری در مقیاس‌های مختلف تقسیمات کالبدی بوده و همچنین کالبد و فضای مسجد در محله می‌تواند الگوی ساخت‌وساز سایر جداره‌های بیرونی در مقیاس شهری باشد. با بررسی اسناد فرادست در موضوع مسجد، این نکته حائز اهمیت است که نگاه به مسجد از نوع نگاه اسلامی نبوده بلکه نگاه مدرنی به مسجد باعث شده این نهاد نتواند به‌مانند صدر اسلام و اوایل انقلاب به ایفای نقش بپردازد. مسجد فقط مناره و گنبد نیست. مسجد فقط منوط به حضور امام جماعت نیست بلکه مسجد یک نهاد جامع است که بر زندگی افراد جامعه تأثیرگذار بوده و بر هویت شهر و شهروندان نیز اثرگذار است.
امروزه نهادهای مختلف اجتماعی تشکیل شده‌اند تا آسیب‌های شهری را کاهش دهند اما میزان تأثیرگذاری آنان کمتر از حداقل انتظار بوده است. هنگامی که در شهر اسلامی عنصر مهم و شاخصی به نام مسجد وجود دارد این کاربری می‌تواند باعث ایجاد حس قرابت و خویشاوندی بین ساکنین محله شده و ایجاد اتحاد بین آحاد ساکنین محله زمینه آسیب‌های اجتماعی را کم می‌کند و دیگر نیاز به ایجاد هزینه‌های هنگفت از بیت‌المال برای برطرف کردن مشکلات نیست. چراکه یک نهادی به نام مسجد با توجه به معیارها و شاخص‌های اسلامی در شهر، منطقه، ناحیه و محله قرار دارد و کارکردهای مسجد به ظهور رسیده است و توانسته است جامعه را به سمت عبودیت پیش ببرد. با توجه به مطالب مطرح شده و با داشتن مجموعه اسناد نسبتاً قوی در حوزه مطالعاتی و طراحی مسجد به نظر می‌رسد می‌توان در مسیری مشخص در باب مسجد طراز حرکت نمود.
قطعاً فازبندی و گزارش‌های مرحله‌ای می‌تواند در تحقق اهداف از پیش تعیین شده نقش بسزایی داشته و همچنین باعث صرفه‌جویی هزینه‌ای و زمانی بشود. در این راستا فازبندی طرح مسجد به شرح ذیل ارائه می‌شود:
فاز اول: موضوع شناسی عام و خاص مسجد
فاز دوم: آسیب‌شناسی وضع موجود
در این مرحله به آسیب‌شناسی وضعیت معماری، مدیریت مساجد، مدیریت شهری در قبال مسجد با بررسی اسناد فرادست، مشاهدات میدانی در ابعاد مختلف می‌پردازیم.
فاز سوم: ارائه راهبرد
پس از آسیب‌شناسی وضعیت مساجد کشور با نگرش جامع، سعی بر آن داریم تا معیارهای اصلی را در کارکردهای اصلی مسجد بررسی و به‌صورت یک پک تنظیم و در اختیار جامعه علمی قرار دهیم. به‌طور مثال درب حث کارکرد عبادی معیارها و شاخص‌های معماری مدیریتی و شهرسازی را قرار می‌دهیم و به همین صورت کارکردهای مسجد را تکمیل می‌کنیم.
فاز چهارم: ارایه راهکار و آلترناتیو
بعد از ارایه پک‌های کارکردی اقدام به تهیه پرسشنامه کرده و بین متخصصین توزیع نموده (تکنیک دلفی) و با استفاده از روش تحلیلی سلسله مراتبی معیارها و زیر معیارها را مورد تحلیل قرار می‌دهیم و شاخص‌ها را اولویت‌بندی کرده، این اقدام می‌تواند در جهت استاندارد سازی چک لیست مؤثر باشد و برای ارزیابی مساجد مورد استفاده قرار بگیرد. در انتهای پروژه مدل مسجد به‌صورت فایل اتوکد و اسکچاپ به‌صورت دو و سه بعدی و مدل مفهومی تهیه می‌شود تا ظهور مفاهیم بصورت تصویری قابل رویت باشد و برای مدیران وسیاست گذاران قابل بهره برداری باشد.
نویسنده: علی حجازیان، دانشجوی دکتری شهرسازی و عضو کارگروه تحقیق واحد شهر سازی موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام
