فقهای فریقین بر این مسئله اتفاق نظر دارند که فجر صادق همان فجر «منتشر» و «معترض» در افق است که پس از فجر کاذب ظهور می‌کند ولی اینکه این صفات چه موقعی در آسمان افق شرعی تحقّق پیدا می‌کند، محل اختلاف است.
به گزارش شبکه اجتهاد، سی و دومین نشست علمی «معیار تحقق فجر صادق» با سخنرانی دکتر محمد سمیعی، مسؤول مؤسسه لواء و عضو شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئو فیزیک دانشگاه تهران در مدرسه فقهی امام محمد باقر(ع) برگزار شد. در ادامه گزارشی از این نشست است به محضر خوانندگان تقدیم می‌شود:
شاید مایۀ تعجب باشد که وقت اذان صبح که با نزول آ یۀ ۱۸۷ سور ۀ بقره در مدینۀ منوّره مشخص شد، هنوز پس از سپری شدن چهارده قرن، محل مناقشه، منازعه و اختلاف است. در این آیه شروع زمان امساک در روزه که همان آغاز وقت نماز صبح است، که در آیه به این صورت تعیین شده است: «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْ طُ الأَبْیَضُ مِن الْخَیْطِ الأ سْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ». یعنی و بخورید و بیاشامید تا نخ سفید از نخ سیاه سپیده دم برای شما کاملاً مشخص شود.
اگرچه میان اهل سنت و شیعیان و دیگر فرق اسلامی در مفهوم فجر صادق اختلافی گزارش نشده ولی وقتی نوبت به تعیین مصداق می‌رسد، هم در میان شیعیان و هم در میان ا هل سنت وقت اذان صبح به صورت‌های مختلف و گاهی با اختلافی زیاد تعیین می‌شود.
فقهای فریقین بر این مسئله اتفاق نظر دارند که فجر صادق همان فجر «منتشر» و «معترض» در افق است که پس از فجر کاذب ظهور می‌کند ولی اینکه این صفات چه موقعی در آسمان افق شرعی تحقّق پیدا می‌کند، محل اختلاف است.
امروزه میزان این ارتفاعِ منفی در تقویم جامعۀ اسلامی آمریکای شمالی، ۱۵ درجه، در تقویم رسمی پاکستان، ۱۸ درجه، در تقویم ام القرای عربستان، ۱۹ درجه و در تقویم مصر ۱۹/۵ درجه در نظر گرفته می‌شود. البته این تنها بخشی از اختلاف موجود است و دامنۀ اختلاف‌ها در پایگاه‌های اینترنتی به حدود ۹ درجه، یعنی از ۱۱ تا ۲۰ درجه زیر افق می‌رسد.
نخستین کسی که بخشی از مشاهدات خود را در این زمینه منتشر ساخت، عباسعلی ادیب (۱۲۷۶-۱۳۷۱) بود.
دکتر سمیعی در سال‌های ۱۳۷۲-۱۳۷۶، مجموعه مشاهداتی در گسترۀ عرض جغرافیایی مدینۀ منوره تا شهر «پاولودار» در شمال قزاقستان داشته که نتایج محاسباتی آن در لوح فشردۀ ابوثمامه و لوح فشردۀ نجوم اسلامی و همچنین کتاب قبله و اوقات شرعی شهرهای ایران منتشر شده است.
در پی تحقیقات و مشاهدات نجومی که دکتر سمیعی در سال‌های ۱۳۷۲ و ۱۳۷۳ انجام داد به این نتیجه رسیده است که میزان صحیح ارتفاع منفی خورشید در هنگام اذان صبح، حدود ۱۶ درجه است. این در حالی بود که در آن زمان، ارتفاع منفی در استخراج رسمی کشور ۱۹ درجه در نظر گرفته می‌شد. پس از انعکاس مطلب به نهادهای رسمی، تحقیقاتی به عمل آمد و گروههایی برای رؤیت فجر اعزام شدند و در بهمن ماه ۱۳۷۳ نحوۀ محاسبۀ رسمی اذان صبح کشور پس از حدود ۷/۱ درجه اصلاح به ۷/۱۷ رسید. در پی اعمال این تغییر، از آن پس وقت اذان صبح بین ۱۰ دقیقه (در اول فروردین) و ۱۵ دقیقه (در اول تیر) دیرتر اعلام می‌شود.
دکتر سمیعی معتقد است اختلافی که وجود داشت و هنوز هم وجود دارد، اصولاً در مباحث و محاسبات نجومی نیست بلکه در تشخیص مفهوم فجر صادق است؛ یعنی زمانی که شروع امساک دانسته می‌شود. به عقیدۀ دکتر سمیعی زمانی که فجر صادق در آسمان قابل تشخیص است از ارتفاع منفی ۱۶ درجۀ خورشید زیر افق آغاز می‌شود.
در نزدیکی صبح و هنگامی که فجر کاذب در آسمان دمیده، سپیدۀ صبح به پارچه‌ای تشبیه شده است که در آن نخ‌های سفید و ازرق سیاه درهم تنیده‌اند و نور مبهمی ایجاد می‌شود. سپس در قالب استعارۀ مکنیّه، در آیه این طور مقرّر شده است که: «بخورید و بیاشامید تا زمانی که نخ سفید از نخ سیاه سپیده کاملاً مشخص شود.»
طبق مشاهدات مکرّر دکتر سمیعی، زمانی که نور سپیده تا حدی افزایش پیدا کند که درخشش و سپیدی آن، آن را به صورت کامل از سیاهی شب متمایز کند، زمانی است که ارتفاع منفی خورشید حداقل به ۱۶ درجه زیر افق رسیده باشد. پیش از آن، اگرچه روشنی مبهم موجود در آسمان در نزدیکی افق، حالت‌های مختلفی به خود می‌گیرد و ممکن است نور آن کمی زیادتر شود ولی تا وقتی که تبیّن به این معنی اتفاق نیفتاده باشد، تمام آن وارد فجر کاذب خواهد بود.
اینکه تبیّن به این معنا، فقط از ارتفاع منفی ۱۶ درجه به بعد قابل تشخیص است، مورد اذعان طرفداران ارتفاع منفی ۷/۱۷ نیز هست. حجهالاسلام موحدنژاد پس از دقت در ۱۰۰ عکس که از افق شرقی مکانی در نزدیکی شهر بم گرفته شده و سپس به صورت یک فیلم در آمده است به این نتیجه می‌رسد که نخستین نور در افق شرقی در ارتفاع منفی ۱۷ درجه و ۵۳ دقیقه قابل رؤیت است، در حالی که تنها در ارتفاع منفی ۱۶ درجه و ۹ دقیقه، نوار سفید رنگی بر لبه افق شرعی قابل مشاهده است.
