عربستان و مصر تلاش دارند تا به کمک مفتیان روشنفکر به جامعه غربی نشان دهند که در مسیر نواندیشی دینی گام بر می‌دارند.
شبکه اجتهاد: چند ماه قبل که عربستان سعودی طرح اصلاحات اجتماعی را کلید زد بسیاری از حامیان و تحلیل‌گران همسو با آل‌سعود به همراه بوق‌های رسانه‌ای از آغاز فصلی نو در تاریخ این کشور سخن گفتند. به عقیده این افراد عربستان سعودی برای آنکه در عرصه بین‌الملل محلی از اعراب پیدا کرده و خود را در زمره کشورهای در حال توسعه، ترقّی و پیشرفت نشان دهد، قدم در وادی اصلاحات اجتماعی نهاد.
سرعت غیر منطقی سطح تغییرات اجتماعی درون جامعه سعودی به‌اندازه‌ای بود که برخی کارشناسان را واداشت تا نسبت به پیامد رفتارهای ناپخته و نسنجیده مسؤولان سعودی هشدار دهند. تنها در عرض چند هفته تغییراتی نظیر آزادی زنان در رانندگی، انتخاب یک زن به عنوان سخنگوی سفارت عربستان در واشنگتن، پذیرش امکان صدور فتوا از سوی مفتیان زن، تدوین پیش نویس قانون ممنوعیت تعرّض جنسی به زنان در عربستان رخ داد که این رفتارها موجب موضع گیری دوگانه در میان مسؤولان سعودی شد.
با آنکه پیرامون ابعاد اجتماعی این پدیده نادر، تبعات، پیامدها و آسیب‌هایی که تغییرات اجتماعی برای جامعه سعودی به همراه دارد سخن بسیار است اما نگارنده تنها به بررسی پیامدهای دینی این تغییرات با تکیه بر یک موضوع پرحاشیه می‌پردازد. سنت غربی ولنتاین که در بیشتر کشورهای اسلامی رخنه کرده و در عربستان با نام «عید الحبّ» شناخته می‌شود، در زمره موضوعات پرچالش هفته‌های اخیر در این کشور بود. هرچند که اولین جرقه‌های این بحث در تونس و به دست مفتی این کشور زده شد اما دامنه آن تا عربستان ادامه یافت و مفتیان سعودی را وادار کرد تا در برابر این مساله واکنش نشان دهند؛ واکنش‌هایی دوگانه و گاه متضاد.
از تونس تا عربستان و مصر؛ حمایت از «عید الحب»
شیخ عثمان بطیخ مفتی پرحاشیه تونسی اولین فردی است که پیرامون «عید الحب» سخنرانی کرد. سخنان شیخ بطیخ اما در چهارچوب مرزهای سرزمینی تونس باقی نماند و در بسیاری از کشورهای همجوار مانند عربستان نیز منتشر شد. برخی از فعالان و پژوهشگران در حمایت از شیخ بطیخ بیانیه دادند در حالی که تعدادی از روشنفکران از علمای دینی درخواست کردند تا در اموری که خارج از تخصص آنها است دخالت نکنند.
اما فتوای شیخ بطیخ چه بود؟ وی در مصاحبه‌ای مطبوعاتی در واکنش به نظر برخی افراط‌گرایان مبنی بر حرمت برگزاری مراسم عید الحب تاکید کرد که مطابق با آموزه‌های اسلام جشن ولنتاین حرام نیست و سخنان کسانی که این مراسم را از باب «تشبیه به مسیحیان» حرام اعلام کردند از تعالیم و آموزه‌های اسلام به دور است.
وی همچنین با جایز دانستن برگزاری جشن در روز ولنتاین مدعی شد که در این روز محبت میان مردم گسترش یافته و اسلام نیز دین محبّت و دوست داشتن است اما مردم باید از موازین اخلاقی و دینی خارج نشوند.
رجاء بن سلامه پژوهشگر برجسته تونسی در صحفه شخصی خود در فیسبوک با اعلام حمایت از این فتوا نوشت: «شیخ بطیخ امید را به ما بازگرداند. او به همگان فهماند که اسلام دین تسامح، سازش، پذیرش آیین جدید و محبّت است. برای ما افتخاری است که چنین مفتی روشنفکری در تونس داریم»
سعید ناشید از‌اندیشمندان مغربی نیز فتوای شیخ بطّیخ را پایان رسمی و نهایی اختلاف‌ها پیرامون این آیین دانست و گفت: «به مردم وطن دوم خود تونس افتخار می‌کنم که چنین مفتی دارند. اکنون تونس در مسیر اصلاح و تغییر قدم برداشت و این محبت و تعجب مرا برانگیخت.»
در مقابل اما سامیه الدریدی از محققان تونسی با محکومیت سخنان شیخ بطیخ تصریح کرد: «سخنان مفتی تونس بسیار زیبا بود اما از آن زیباتر دخالت نکردن مفتیان و علمای دین در جزئی‌ترین مسائل زندگی مردم است. آیا شأن مفتی آن است که در پوشش عمامه و لباس فتوا و با استناد به بسیاری از نصوص دینی در امور جزئی نیز فتوا دهد؟ آیا نمی‌توان بدون فتوای حلال و حرام به شادی زندگی کرد؟»
امینه حامدی از کارشناسان دینی تونسی نیز با انتقاد از فتوای شیخ بطیخ خاطر نشان کرد: «این بلیّه‌ای عظیم است که بر سر عقول مسلمین آمده؛ آنها تنها با فتواست که حرکت میکنند و عقل خود را به جانبی نهادند. اینگونه فتواها چهره زشت و کریهی از دین به مردم نشان می‌دهد.»
در همین راستا سمیر احمد از دیگر کارشناسان دینی الجزایر در واکنشی همسو با منتقدان فتوای شیخ بطیخ در شبکه اجتماعی فیسبوک نوشت: «آیا همه امور در چهارچوب حلال و حرام تعریف می‌شود؟ آیا باید در هر مساله کوچک و بزرگی به علمای دین مراجعه کرد؟ آیا باید در هر زمینه‌ای منتظر فتوای آنان شد؟ این فتوا چه تاثیری را خواهد داشت؟ اگر این مراسم حرام شود برگزار کنندگان جشن ولنتاین به جهنم می‌روند؟ حال اگر کسی این جشن را حلال کرد باید خوشحال باشیم که اجازه شادی به ما داده شد؟»
مناسبت‌های غیر مذهبی به صورت مشروط پذیرفتنی است
حواشی که فتوای شیخ بطیخ داشت کار را بدانجا رساند که مردم مصر نیز در حیرت و سردرگمی باقی بمانند و برای کسب تکلیف به نهادهای دینی خود مراجعه کنند. دارالافتای مصر به عنوان مرجع رسمی صدور فتوا در این کشور در فتوایی مشابه بدون آنکه نامی از «عید الحب» یا «ولنتاین» بر زبان بیاورد اعلام کرد که مراسم‌هایی که مردم بدان ملتزم هستند مادامی که با احکام شرع مخالف نباشد، حرام نیست.
شیخ احمد ممدوح دبیرکل فتوای دارالافتای مصر با اعلام این خبر گفت: «از نظر شرع مانعی وجود ندارد که مردم ایام مشخصی در سال را برای برخی مناسبت‌های اجتماعی قرار داده و در آن روز جشن و سرور به پا کنند البته مشروط بر آنکه این مراسم‌ها مخالف با شرع نباشد از این رو می‌توان روزی را تعیین کرد تا در آن به کسی که دوستش داریم محبت خود را ابراز کنیم.»
آزادی‌های اجتماعی و ترویج اسلام اعتدالی
در این میان شیخ احمد الغامدی مدیر سابق هیأت امر به معروف و نهی از منکر مکه مکرمه در سخنانی مطبوعاتی با بیان آنکه جشن روز ولنتاین مخالف با تعالیم اسلامی نیست و مسلمانان به ویژه جوانان سعودی می‌توانند روز عشق را جشن بگیرند.
شیخ غامدی تصریح کرد که ولنتاین یک روز جهانی مانند سایر مناسبت‌های ملّی و یک امر اجتماعی دنیوی است و در راستای تبعیت از الگوی دینی اعتدالی در عربستان و در جهت توصیه‌های محمد بن سلمان ولیعهد عربستان مبنی بر افزایش آزادی‌های اجتماعی مانند برگزاری کنسرت‌های موسیقی و یا رانندگی زنان هیأت امر به معروف و نهی از منکر دلیلی برای برخورد با دختران و پسرانی که این روز را جشن می‌گیرند، نمی‌بیند.
انتقاد از مفتی مصر و عربستان و تونس
شیخ بشیر بن حسن از مبلغان سلفی تونس با انتقاد از فتوای مفتی تونس برگزاری جشن «عید الحب» را از نشانه‌های غیر حتمی روز قیامت دانست!
وی در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی فیسبوک نوشت: «در کمال تاسف با گروهی سر و کار داریم که تظاهر به عالم بودن کرده و کرسی‌های فتوا را نیز در اختیار دارند اما فتواهای عجیب و غریبی مطرح میکنند که تیری سهمگین به پیکره اصول ثابت و لا یتغیر دین و عقیده مسلمین است.»
شیخ بشیر افزود: «فتوای مفتی تونس و برخی مفتیان مصری و عربستانی در جایز بودن مراسم ولنتاین که با استناد به اینکه اسلام دین محبّت است، صادر شده توهین آشکار به اسلام و مسلمانان است. محبّتی که در اسلام از آن سخن گفته شده محبتی است که به ازدواج منتهی شود و فطرت نیز بدان حکم کند و این مساله ارتباطی با ولنتاین ندارد. فردی با دختر امپراطور رمانی دز قرن سوم میلاد رابطه نامشروع داشت و اعدامش کردند پس از آن عیدی برگزار شد تا مجالی برای یادآوری آن موضوع باشد حال امروز به نام روز عشق نامیده می‌شود!»
مبلّغ سلفی تونس خاطر نشان کرد: «مفتی مصر در تحقق مناطق حکم، تنقیح و تطبیق آن اشتباه کرده است. مناطق وصفی است که حکمی بدان تعلق گرفته است در نتیجه جشن روز ولنتاین هیچ اصلی ندارد حتی پاپ واتیکان به صراحت این عمل را عملی جاهلی برشمرده است. پاپ مسیحیان این مراسم را تقبیح می‌کند اما مفتی مسلمانان آن را مباح اعلام می‌کند به والله قسم این همان آخر الزمانی است که خدا وعده آمدنش را داده بود.»
عقب ماندگی علوم دینی از مسائل اجتماعی؛ ضعف ساختاری یا خلأ علمی؟
شاید خواننده محترم اینگونه گمان کند که جنجال در مساله عید الحب یا روز ولنتاین و سایر موضوعات دینی مشابه، اتفاق تازه‌ای نیست و مردم همیشه شاهد چنین اختلاف‌هایی در میان مفتیان کشورهای اسلامی بوده و با این اختلاف سلیقه‌ها انس گرفته‌اند اما به نظر می‌رسد که نباید به اینگونه مسائل به عنوان یک پدیده اجتماعی ساده نگریست.
قصد نگارنده از پرداختن تفصیلی و شرح ماوقع موضوع اختلاف فتوا در مساله روز ولنتاین تنها قلم فرسایی نیست بلکه بایستی این واقعیت اجتماعی را در یک منظومه کامل اجتماعی فهم کرده و به معنایی که در پس این کنش اجتماعی است، نائل آییم. تنها در این صورت است که می‌توان از قضاوت عجولانه و شتاب‌زده پرهیز و تبیینی به نسبت صحیح از این ماجرا ارائه دهیم.
همانگونه که در آغاز متذکر شدیم، پیرامون ابعاد اجتماعی عید الحب و سایر موضوعات دینی مشابه سخن بسیار است اما تلاش بر آن است تا از دریچه دینی به این مساله نگاه شود. مشکلی که امروزه در جامعه دینی کشورهای عربی به وفور یافت می‌شود، خلأ عالمان حقیقی و مفتیانی است که نسبت به مسائل روز آگاهی و اشراف کامل داشته باشند. تأخّر علوم فقهی جامعه دینی اهل سنت از مسائل اجتماعی در کنار فقدان تعمّق و تدبّر در متون دینی و نیز آشفتگی در عرصه فتوا همه و همه راه را برای اختلاف‌های شدید دینی و فقهی در موضوعات ساده باز کرده است.
آفت دیگری که دامن جامعه علمی کشورهای عربی را گرفته است، تلاش برای جمع میان سنت و مدرنیته است. پیشرفت روز افزون کشورهای غربی و ایجاد مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی و دینی سبب شده تا برخی از روشنفکران دینی و علمای نواندیش باژست تجدّد مآبی و در سایه التزام به مبانی دینی تمام تلاش خود را برای بازخوانی متون دینی انجام دهند. مراجعه به نصوص دینی و طرح پاسخ دین به مسائل روز هرچند امری لابدّ منه است اما باید میان در نظر داشتن تاثیر مکان و زمان در اجتهاد و نیز بازخوانی نصوص دینی از دریچه‌اندیشه غربی تمایز قائل شد.
مشکل آنجاست که برخی برای جلب رضایت مردم و برای آنکه خود را فقیه یا مفتی عالم به زمان معرّفی کرده و یا به عنوان روشنفکران دینی شناخته شوند نه تنها در فروعات بلکه در ضروریات دین نیز تجدید نظر میکنند تا بلکه بتوانند در میان جامعه علمی به مقبولیت دست یافته و یا از سوی مردم مهر تایید طلبی را دریافت کنند غافل از آنکه اسلام هرچند پاسخگوی تمام نیازهای بشری در تمامی سطوح و ابعاد مختلف حیات فردی و اجتماعی است اما این امر به معنای نادیده انگاشتن بنیان‌های اساسی و ضروری دین و خوانش مجدّد آن از زاویه علوم جدید نیست.
کشور مصر و پس از آن عربستان سعودی به عنوان سردمداران جامعه دینی اهل سنت باید به خوبی آگاه باشند که همراهی با تغییرات اجتماعی نیازمند ساختارهای دینی کارامد و نیز عالمان بصیر و آگاه است تا بتواند ضمن حفظ میراث عظیم اسلامی، راهکاری صحیح برای مسائل و مشکلات روز ارائه دهند زیرا اسلام به فرموده خداوند «شَجَرَهٍ طَیبَهٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ». مقام معظم رهبری با اشاره به لزوم آگاهی نخبگان دینی و اجتماعی به مسائل روز می‌فرماید «عالمِ معلمی که جماعتی از او استفاده میکنند، اگر به زمان خود عالم نباشد، دچار مشکلات خواهد شد. «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللّوابس» کسی که زمانه را می‌شناسد، یعنی وقتی اوضاع و احوال محیط خود و محیط پیرامونی‌اش و محیط جهان را میداند و می‌فهمد جریانهای گوناگون جهانی کی‌هایند، کجایند، اهدافشان چیست، چه جور با هم مواجه می‌شوند، دچار اشتباه نمی‌شود؛ در قضایای گوناگون، قضاوت اشتباه نمی‌کند و دچار اشتباه نمی‌شود.» رسا
