استاد رضا مختاری می‌گوید: آیت‌الله خامنه‌ای وقتی به این بحث رسیدند به جای اینکه محور بحثشان را مکاسب محرمه شیخ قرار دهند، روایات غناء قرار دادند و فرمودند که ما روایات را دانه به دانه از روی این کتاب می‌خوانیم. روایات را از روی کتاب خواندند و تمام روایات را از لحاظ سندی و متنی بررسی کردند، همچنین تحقیقات فقها را که در مجلدات دیگر کتاب بود به مناسبت بحث کردند، بعضی‌ها را قبول کردند و بعضی‌ها را رد کردند، بنابراین فقط به روایات اکتفا نشد.
به گزارش شبکه اجتهاد، کتاب متن درس خارج فقه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در موضوع «غناء و موسیقی» به تازگی از سوی انتشارات انقلاب اسلامی منتشر شده است، این کتاب شامل ۷۶ جلسه درس خارج فقه در سال تحصیلی ۸۷-۸۸ است. یکی از منابع حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مباحث غناء کتاب «غنا، موسیقی» به کوشش آقایان محسن صادقی و رضا مختاری بوده است.
آیین معرفی درسنامه‌ی «غناء و موسیقی» سه‌شنبه گذشته در دفتر مؤسسه فرهنگی پژوهشی انقلاب اسلامی در شهر مقدس قم برگزار شد، به همین مناسبت Khamenei.ir در گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری، رئیس موسسه کتاب‌شناسی شیعه، ابعاد مسئله‌ی غنا و روش درس خارج فقه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را بررسی کرده است.
موضوع «غناء و موسیقی» چه اهمیتی برای جامعه ایمانی دارد و در دوره اخیر چقدر این اهمیت بیشتر یا کمتر شده است؟
مختاری: مسئله‌ی غناء و موسیقی بعد از پیروزی انقلاب اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد. قبل از پیروزی انقلاب جامعه‌ی متدینین ارتباطی با غناء و موسیقی نداشتند؛ چه از صدا و سیما و چه برنامه‌های دیگر، و فقها هم معمولاً فتوا می‌دادند که ترک کنید. حتی در استفتائات منقول از حضرت امام (رحمه‌الله) هست که فرمودند موسیقی مطلقاً حرام است. در طول تاریخ هم بعد از دوره‌ی خلفا شاید چندان محل ابتلای متدینین نبوده است. گاهی در مراسم عروسی و اعیاد ممکن بود مواردی پیش بیاید که آن هم تقریباً می‌شود گفت که حکمش روشن بود و ابهام چندانی در آن نبود. البته از دوره‌ی صفویه رساله‌های متعدد غناء و موسیقی تألیف می‌شود، ولی قبل از دوره‌ی صفویه کتاب یا رساله‌ی مستقل در خصوص غناء و موسیقی نداریم. فقها در کتاب‌های فقهی-حدیثی بحث کرده‌اند، لکن کتاب مستقل یا رساله‌ی مستقلی نداریم، از دوره‌ی صفویه شروع می‌شود.
چرا از دوران صفویه به این موضوع توجه بیشتری می‌شود؟
مختاری: علتش این است که در دوران صفویه مباحث تصوف و خانقاه و سماع و اینها مطرح شد که به نوعی با متدینین ارتباط داشت و همین باعث شد که عده‌ای از فقها به آن بپردازند و لبه‌ی تیز حمله‌ی فقها به سماع و مباحث اهل تصوف است. چند بحث دیگر هم مطرح شد، فکر کنم که اولین بار در کلام محقق کرکی مطرح شده و آن، غنای در مراثی(۱) و عزاداری که قبل از آن اصلاً مطرح نشده است که آیا غنای در مراثیِ سیدالشهدا هم حرام است یا نیست.
یعنی مسأله غناء و موسقی قبل از دوره صفویه مطرح نشده؟
مختاری: خیر، از دوره صفویه مطرح شده است. حالا اگر قبلش هم بوده کسی بحث نکرده است. خدا رحمت کند آیت‌الله شهید مطهری را، بارها فرمودند که هر فرع فقهی را باید با سابقه‌ی تاریخی آن پیگیری کنیم و ریشه‌های تاریخی آن را پیدا کنیم، فرع چگونه وارد فقه شد؟ چه زمانی فقها از این بحث کردند؟ ریشه‌های آن به دست آید. چند بحث در آن دوران مطرح شد؛ یکی تصوف، یکی غنای در مراثی و دیگری غنای در قرائت قرآن. بسیاری از رساله‌های مستقل درباره‌ی غناء برای این دوره است. به هرحال مباحثی بود که در آن زمان مطرح شده و در آن دوره رساله‌های غناء زیاد نوشته شده و بعد تا زمان ما یعنی زمان پیروزی انقلاب، فقها چندان اهتمامی به بحث غناء نداشته‌اند و بحث آن روشن بوده و محل ابتلای جامعه متدینین به این معنا که الان است نبود. بعد از پیروزی انقلاب اولین سؤال این بود که صداوسیما چه سرودهایی در مباحث دفاع مقدس و مارش نظامی و امثال اینها پخش کند. غیر از صدا و سیما، تئاتر و سینما همه اینها محل ابتلای همه متدینین شد.
علاوه‌ی بر پیشینه‌ی تاریخی و مباحث علما، روایات زیادی به این موضوع پرداخته‌اند که اهمیت موضوع را می‌رساند، به نظر شما علت فراوانی روایات در موضوع غناء و موسیقی چیست؟
مختاری: در دوره‌ی صدر اسلام یعنی در دوره‌ی حضور خلفای بنی‌عباس و بنی‌امیه هم متأسفانه غناء در جامعه‌ی مسلمین رواج پیدا کرد و بین شیعیان و غیر متدینین و دربار بنی‌عباس و بنی‌امیه و افراد دیگر به این مصیبت مبتلا بودند و از این جهت نهی شدید از ائمه معصومین زیاد داریم و روایات زیاد داریم، حتی به صورت موردی امام معصوم (علیه‌السلام) به بعضی‌ها فرمودند دیروز کجا بودی؟ و نهی کرده بودند از مجلس غناء و موسیقی که روز قبل در آن شرکت داشتند. وجه کثرت روایات این است که در آن زمان جامعه‌ی مسلمین مبتلا بوده است، حدود ۳۰۰ روایت در جوانب مختلف مسأله وجود دارد و می‌دانید که مهم‌ترین منبع استنباط ما بعد از قرآن کریم، روایات معصومین است. آیات مربوط و مفسره به غناء هم در قرآن چندان زیاد نیست، چند تا آیه است که در روایات تفسیر شده به غناء، عمده روایات است، در این دلیل عقل هم کارایی ندارد. عمده بحث ما مربوط به غناء بحث روایات است که خوب حلاجی شود.
یکی از منابع درس خارج حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در موضوع غناء و موسیقی کتابی است که شما نوشتید و ایشان در اولین جلسه درس می‌گویند که از این کتاب استفاده کرده‌اند، به صورت مختصر این کتاب را معرفی نمایید.
مختاری: بنده به پیشنهاد بعضی از دوستان و همکاران یک مقاله نوشتم که در پائیز سال ۱۳۶۹ چاپ شده به عنوان «ضرورت احیاء میراث فقهی»، در این طرح گفتیم مسائل محل ابتلای جامعه‌ی ما حدود ۴۰ مورد است وخوب است در این چهل مسأله پژوهش‌های فقها، مفسرین و محدثین همه به یک شکل شناسایی و جمع شود و و در دسترس فقها باشد و اولین مسأله اتفاقاً غناء و موسیقی بود. بعداً تصمیم گرفتیم خودمان شروع به کار کنیم. ابتدا فکر می‌کردیم که مثلاً هفت، هشت رساله در باب غناء و موسیقی است و جمع آن می‌شود ۵۰۰ صفحه. بعد که شروع به جستجو نمودیم، دیدیم که زیاد است، رساله‌هایی که فقهای ما در این باره نوشته بودند. حتی تعدادی در کتاب «الذریعه» و کتابشناسان شیعه هم نیامده بود. با جستجوی طولانی و مراجعه به اهل فن به حدود ۳۰ رساله از رساله‌های مستقل غناء برخوردیم.
بعد از پیروزی انقلاب البته عده‌ای از معاصرین رساله‌ی مستقل نوشتند، مثلاً مرحوم آیت‌الله مؤمن، مرحوم نجومی کرمانشاهی، مرحوم آقای معرفت و عده‌ی زیادی که ما این رساله‌ها را شناسایی کردیم و به ترتیب تاریخی تحقیق شد. بعد برای تکمیل کار گفتیم خوب است که نکته‌های پراکنده که در کتب فقهی و کلام فقهاست آنها را هم دربیاوریم و آن را در یک باب جداگانه آوردیم. بعد دیدیم که اگر بخواهیم بحث کامل شود، بر مبنای مرحوم آیت‌الله بروجردی، باید نگاهی به این موضوع در مذاهب دیگر هم داشته باشیم، لذا بخشی از کار هم موضوع غناء در بین اهل سنت شد. کم کم احساس شد کار بیشتری نیاز است؛ یک بخشِ مهم این کار که خیلی هم وقت گرفت، احادیث غناء بود که در هیچ یک از منابعِ وقت، یک جا جمع نشده بود، احادیث غناء و موسیقی را هم جمع‌آوری و تبویب کردیم و هم بحث سند روایات را بررسی مطرح کردیم. بعد که این کتاب(۲) چاپ شد، خیلی از فقها ما را تشویق کردند از جمله آیت‌الله مظاهری، آیت‌الله خرازی و آیت‌الله جوادی. آیت‌الله خرازی گویا فرمودند که ۵۰ درصد کار فقیه در این کار انجام شده است. درس فقه آیت‌الله جوادی وقتی به غناء و موسیقی رسید رسماً از همین کتاب استفاده می‌کردند. ولی در بسیاری از بحث‌های دیگر همان روش سنتی سابق در بحث فقها مطرح بود.
ورود حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به موضوع غناء چگونه بوده است؟
مختاری: حضرت آیت‌الله خامنه‌ای وقتی مکاسب محرمه را شروع کردند، محور درس ایشان مکاسب شیخ انصاری بود. وقتی به این بحث رسیدند به جهت شدت ابتلای این موضوع، مکاسب شیخ انصاری را به عنوان محور بحث کنار گذاشتند و فرمودند که من وقتی این کتاب(۳) را دیدم، دیدم که بدون مراجعه به این کتاب کامل نمی‌شود.
و این یک نکته اساسی است که در همه بحث‌ها ما باید مد نظر داشته باشیم و متأسفانه در حوزه از آن غفلت می‌شود. یکی از فضلا یک تعبیر دارد صفر پژوهی. صفر پژوهی یعنی اینکه تحقیقات پیشینیان را در نظر نگیریم، خودمان بیاییم و راجع به یک موضوعی کار کنیم. لذا گاهی اوقات که یک حرفی را می‌زنیم، پیشینیان را ندیده‌ایم همان حرف اشتباه را تکرار می‌کنیم.
استفاده از کارهای علمی دیگران از چه نظر دارای اهمیت و امتیاز است؟
مختاری: از این نقطه امتیاز بعضی‌ها تعبیر می‌کنند به «حجاب معاصرت». آیت‌الله شبیری زنجانی می‌فرمایند «مانع نفسانی»، آیت‌الله شبیری فرمودند که امام (رحمه‌الله) هیچ مانع نفسانی نداشت از اینکه اگر از یک کسی کار خوبی را می‌بیند تعریف کند، حالا همسن و سال خودش باشد یا پایین‌تر. این یک ویژگی اخلاقی بسیار مهمی است، اینکه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به این کتاب مراجعه کردند خودش تشویق دیگران است، تشویق طلاب به کار و اینکه هیچ مانع نفسانی ندارند از اینکه یک کار خوب انجام شده و بگویند. بعضی‌ها ممکن است در خفا یا در جلسات خصوصی بگویند این کار خوب است یا این کتاب خوب است اینکه در درس خارج رسماً اعلام کنید که ما احادیث را از این کتاب می‌خوانیم و کار خوبی انجام شده، این خودش یک برجستگی اخلاقی و درس اخلاق برای همه است. در بعضی درسهای دیگر غناء که از این کتاب اطلاع داشتند در کل درس اصلاً یک‌بار هم اسم نبردند، چه بسا که استفاده هم شده، حالا اگر استفاده کرده باشند خیلی خوب است، ولی اگر استفاده نکرده باشند مصیبت بالاتر است چون که باید از همه تحقیقات قبلی استفاده کنند.
روش حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در درس خارج غناء چگونه است؟
مختاری: حضرت آیت‌الله خامنه‌ای وقتی به این بحث رسیدند به جای اینکه محور بحثشان را مکاسب محرمه شیخ قرار دهند، روایات غناء قرار دادند و فرمودند که ما روایات را دانه به دانه از روی این کتاب می‌خوانیم. روایات را از روی کتاب خواندند و تمام روایات را از لحاظ سندی و متنی بررسی کردند، همچنین تحقیقات فقها را که در مجلدات دیگر کتاب بود به مناسبت بحث کردند، بعضی‌ها را قبول کردند و بعضی‌ها را رد کردند، بنابراین فقط به روایات اکتفا نشد.
یک نکته دیگر که ما سؤالات متعددی راجع به غناء جمع‌آوری کردیم که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فرمودند که خوب است ما دانه دانه این سؤالات را جواب بدهیم. تک تک سؤالات را خواندند و با توجه به مبنای خودشان جواب دادند.
ویژگی دیگر این است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای توجه به مباحث تاریخی غناء و موسیقی دارند که این خود در فهم درست و برداشت درست از روایات خیلی مؤثر است. کتاب ابوالفرج اصفهانی را یک دوره مطالعه کرده‌اند یا قسمتهای بیشتر را که لازم است تا از وضعیت صدر اسلام اطلاع یابند مطالعه کرده‌اند. بنی‌امیه و بنی‌عباس برای توجیه بعضی از کارهایشان بعضی از مطالب را به رسول خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نسبت می‌دادند که معصومین (علیهم‌السلام) رد کردند، این مطلب ضمن همین احادیث غناء است که از امام معصوم پرسیدند و حضرت فرمودند: «کذبوا» یا «کذب زندیق». توجه به نکته‌های تاریخی خیلی کمک می‌کند به برداشت صحیح از روایات و این را نباید غفلت کنیم.
نکته دیگر توجه به آرای فقها در زمینه‌ی غناء و موسیقی است، به استفتائاتی که از آیت‌الله خویی یا امام(رحمه‌الله) شده مراجعه کردند. در درسهای خارج دیگر ندیده‌ایم که فقیهی بگوید استفتائات آیت‌الله خویی را ببینیم چه نظری دارد؟ ایشان استفتائات را هم معمولاً که استدلال در آن نیست و فقط خود فتوا است، مراجعه کردند.
خلاصه هر منبعی که به نوعی به فهم برتر کمک می‌کرد مراجعه شده است، مقصود اینکه غیر از رساله‌ها و احادیث که یک نگاه جامع داشته‌اند، استفتائات فقها را هم مورد بحث قرار داده‌اند و خیلی بحث روان و قابل فهم و روشن است و پیچیده نیست.
در واقع بیان درسها بیان گویایی است، طلبه‌ای که اهل فضل باشد می‌تواند به‌راحتی بفهمد، حرف‌های فقها، شیخ انصاری، محقق سبزواری، فیض کاشانی، امام و فقهای برجسته مثل آیت‌الله خویی کاملاً مطرح شده و مورد نقد قرار گرفته است، هر موردی که مورد قبول بوده پذیرفته شده است.
می‌شود گفت هیچ درس غنایی در حوزه وجود نداشته که حدود ۷۰ جلسه طول کشیده باشد، یک سال درسی است، حالا اگر هم بوده من به یاد ندارم. بی‌سابقه است که این مقدار به این بحث اهمیت داده بشود و خود این کتاب می‌شود یک منبع تحقیق برای درسهای خارج بعدی که اساتید می‌خواهند درس بدهند، از این کتاب استفاده کنند و زوایای مبهمش حل می‌شود.
———————–
۱) جمعِ مرثیه به معنای اشعاری که در مدح یا سوگواری خوانده می‌شود.
۲) «غنا، موسیقی»، به کوشش رضا مختاری، محسن صادقی، انتشارات بوستان کتاب قم
۳) همان
