نویسنده: سیدصادق سید حسینی، فصلنامه حبل‌المتین، مقاله ۲، دوره اول، ۰٫۳ (پیش شماره دوم)، تابستان ۱۳۹۱٫

چکیده: مدارا به معنای رفتار منطقی و نرم‌خویی و خوش‌خلقی با مخالفان در ساحت‌های مختلف سیاسی و عقیدتی، به عنوان سرلوحه و شعار دین مبین اسلام بالاخص مذهب تشیع است؛ وخشونت با مخالفان به معنای تندخویی و برخورد فیزیکی با او تنها به دلیل مخالفتش، به شدت در آموزه‌های وحیانی و عقلانی اسلام رد شده است.

در این نوشتار با تأکید بر ضرورت مدارا بین مخالفان مذهبی به بررسی فراگیری حقوق اخوت اسلامی نسبت به مخالفان مذهبی با ارائه دقیقی از واژه «مسلمان» پرداخته شده است و به این موضوع که تمام مذاهب اسلامی رایج، در درون دایره اسلام قرار گرفته و حقوق اخوت اسلامی که تکریم و مدارا با مسلمانان از اهم آن است بهره‌مند می‌باشند و لوازم نادرست عقیدتی دیدگاه‌های مذهبی مخالفان به هیچ‌وجه باعث محرومیت ایشان از این حقوق نمی‌گردد. افزون بر این با تأکید بر کرامت ذاتی انسان و حقوق اولیه بشری، کلیت حکمت مدارا به عنوان یک قائده فقهی و اصل اولی در رفتار با مخالفان عقیدتی بالاخص مذهبی مورد تصریح قرار گرفته است.

نویسنده: هرمان دورینگر؛ مترجم: عبادالله حیدری، مجله: مصباح، آذر و دی ۱۳۸۶، شماره ۷۲٫

چکیده: در این مقاله، هرمان دورینگر نویسنده مقاله «نقدی بر کارکرد واژه مدارا در گفتگوهای بین‌فرهنگی و بین‌مذاهب»، نگاهی دارد به مهم‌ترین آثاری که در سال‌های گذشته درباره‌ی واژه مدارا و نقش آن در گفتگوهای بین‌فرهنگی و مذاهب منتشر شده است. نقدهای مؤلف در درجه اول متوجه آثار راینر هورست با عنوان «مدارا در مناقشه، تاریخ، ارزش و وضعیت کنونی واژه مدارا»، مقاله‌ای از یورگن با عنوان «کی باید اهل مدارا باشیم» و مقاله‌ای از کریستف شوبل با عنوان «هویت و مدارا در افق وجدان مذهبی» است. دورینگر در این مقاله با توجه به نقش مدارا در جوامع جهانی پرسش‌هایی در خصوص زندگی مشترک ملت‌های مختلف، فرهنگ‌ها، اقوام، ادیان و مذاهب، جهان‌بینی، رسیدن به همزیستی مسالمت‌آمیز و جلوگیری از برخورد تمدن‌ها را مطرح می‌کند و به آن‌ها پاسخ می‌دهد. او در ادامه مقاله به نقد کارکردهای مختلف واژه مدارا اشاره و تفسیر آن را از سوی اشخاص و دیدگاه‌های مختلف بررسی کرده است.
متن کامل مقاله

نویسنده: حسین سیاح، فصلنامه آینه معرفت، سال هفتم، شماره ۲۱٫

چکیده: پرواضح است که در جهان، ادیانِ بسیاری با باورها و خاستگاه‌های گوناگون وجود دارد. برای پیروان هر دینی نسبت به ادیان دیگر پرسش‌هایی بنیادین مطرح است از قبیل: حقانیت آن ادیان، نجات اخروی و چگونگی تعامل با پیروان آن. در این باره چهار رویکرد مشهور وجود دارد: ۱٫ ابطال گرایی؛ ۲٫ انحصارگرایی؛ ۳٫ شمول‌گرایی؛ ۴٫ کثرت‌گرایی.

کثرت‌گرایی از موضوع‌های مهم فلسفی دوران معاصر است که به حوزه‌های متعددی همچون دین، سیاست، فرهنگ، جامعه‌شناسی، اخلاق و… تسری یافته است. در این میان کثرت‌گرایی دینی ـ که نخستین بار در آرای جان هیک، فیلسوف معاصر مطرح شد ـ اهمیتی ویژه دارد. کثرت‌گرایی دینی هنجاری، پاسخی به پرسش چگونگی همزیستی با پیروان ادیان دیگر است. بر پایه این نظریه باید با آنان رفتاری با احترام و مدارا داشت. اسلام کسی را به پذیرفتن دین مجبور نمی‌داند و نیک‌زیستی را با ناهمکیشان، چه دیندار باشند و چه بی‌دین، به گونه واقعی و گسترده آن پذیرفته و بر آن بسیار سفارش کرده است. اگر کافران و مشرکان با مؤمنان سر جنگ نداشته باشند و حقوق آنان را نادیده نگیرند، مومنان نیز حق هیچ‌گونه برخورد ناخوشایند با آنان را ندارند. حتی اگر آنان با مؤمنان وارد جنگ شوند نیز، قرآن کریم مومنان را به، از اندازه نگذشتن، فرمان داده است.

نویسنده: علی‌رضا انصاری، فصلنامه معارف اسلامی، سال بیست و هشتم، شماره ۷۸

چکیده: اهمیت و ضرورت بحث از این که آیا رفتار پیامبر(ص) با مخالفان، با مدارا و ملایمت بود یا با نابردباری و خشونت، بر همگان تقریباً مبین است. به ویژه این که دشمنان با بهره‌گیری از همه ابزارهای ارتباطی و راه‌کارهای گوناگون، می‌کوشند وانمود کنند اسلام دین خشونت و رسول خدا (ص) خشونت گرا می‌باشد. در حالی که این امر بر خلاف آموزه‌های دین و گفتار و سیره آن حضرت است، زیرا پیامبر(ص) اصل اولیه برخورد خویش را با مخالفان، ملایمت قرار داده است.

نویسنده: سهراب مروتی، فصلنامه انجمن معارف اسلامی، سال دوم، شماره ۳ (پیاپی ۷)

چکیده: پیدایش اختلاف در بینش و منش انسان‌ها امری ضروری در نظام هستی است که از طبیعت آفرینش انسان و اختلافات موجود در منظومه هستی نشأت می‌گیرد، به‌رسمیت‌شناختن این اختلاف‌ها دلیل روشنی بر به‌کارگیری اصل «مدارا» در جامعه است. با دقت و تفحص و تتبع در آیات قرآن کریم و سنت معصومین (ع) به روشنی به دست می‌آید که «مدارا» یک اصل مهم در دین اسلام است و به‌کارگیری آن یکی از عوامل گسترش اسلام در شبه جزیره عربستان و در جهان بوده است؛ پیشوایان دینی با ملایمت و مدارا موفق گردیدند دنیای مردم ـ‌زندگی این جهانی‌ـ و آخرت آنان ـ‌زندگی آن جهانی‌ـ را اصلاح نمایند.

نگارنده در این مقاله با پرداختن به اهمیت طرح موضوع در جامعه امروز به تعریف «مدارا» و تفاوت‌های آن با «مداهنه» و «تولرانس» (Tolerance) پرداخته و سپس مبانی نظری مدارا را از منظر قرآن کریم و روایات معصومین (ع) و سیره پیشوایان دین در عرصه‌های عقیدتی و ایمانی، اخلاقی، رفتاری، فرهنگی و اجتماعی تبیین نموده است. در پایان این موضوع را که مدارا به معنی سرکوب نکردن اختلافات انسانی است که گستره عمومی زندگی ـ‌فردی و اجتماعی‌ـ را در بر می‌گیرد و شامل نرمش و ملایمت با تمام مخالفین، اعم از مخالفین عقیدتی و غیر عقیدتی است، با استناد به شواهد نقلی و دلایل عقلی تحلیل نموده است.

نویسندگان: زهرا پورروستایی اردکانی، محمدعلی محیطی اردکان، ماهنامه معرفت، سال بیست و سوم، شماره ۵ (پیاپی ۲۰۰).

چکیده: یکی از مهم‌ترین دستورات اسلام در حوزه رابطه با انسان‌های دیگر، تعیین ضابطه برای رابطه مسلمان با غیرمسلمان است. مقاله حاضر کوشیده است تا با روش توصیفی، چگونگی رابطه مسلمان با غیرمسلمان را با استناد به آثار شهید مطهری بیان کند و به این نتیجه رسیده که مشی اسلام در تعیین ضابطه برای رابطه مسلمان با غیرمسلمان، بر اساس اعتدال و میانه روی است، به گونه‌ای که نه دستور کلی قطع رابطه صادر کرده و نه اجازه هرگونه رابطه‌ای را داده است. اسلام برای حفظ دین افراد، مصلحت مسلمانان و عزت و استقلال جامعه اسلامی، روابطی مانند ازدواج، دوستی، کمک و احسان، تعلیم و تعلم، تعامل فرهنگی، تجاری، و هم‌زیستی با غیرمسلمانان را محدود کرده و برای حضور غیرمسلمان در قلمرو حکومت اسلامی و تصدی مناصب و پست‌های حساس، سخت‌گیری کرده است و تسلط و ولایت غیرمسلمان بر مسلمان را به هیچ وجه نمی‌پذیرد.

نویسنده: محمدامین امینی، ماهنامه معرفت، سال بیستم، شماره ۶ (پیاپی ۱۶۵)

چکیده: ادیان آسمانی برای تأمین هم‌زیستی، قوانینی الزام‌آور تشریع نموده‌اند. دین اسلام، مسلمانان را ملزم نموده به شیوه‌ای مسالمت‌آمیز با مخالفان عقیدتی خود تعامل نموده و عدالت را در این خصوص بر پا دارند. اما اگر غیرمسلمانان، خیانت پیشه نموده و علیه جان و مال و نوامیس مسلمانان وارد عملیات خصمانه شوند سیاست شرعی بر دفع تجاوز و مجازات خیانتکاران مبتنی می‌باشد. تمرکز بر آیات قتال، عدم توجه به آیات مبنی بر صلح و همزیستی و عدم دقت در سیره عملی پیامبر، باعث شده گروهی سیاست اسلامی در رابطه با ملل غیرمسلمان را بر پایه جنگ دانسته و علت پیشرفت اسلام در قرون اولیه را زورِ شمشیر بیان نمایند.

این جستار با رویکرد نظری و اسنادی و با استناد به منابع اصیل اسلامی ثابت می‌کند که اصل در تعامل با غیرمسلمانان بر صلح و همزیستی بوده و دین اسلام منادی همزیستی مذهبی با پیروان سایر ادیان می‌باشد.

نویسنده: حسین فرزانه‌فر، مجله مطالعات اسلامی، بهار ۱۳۸۳، شماره ۶۳٫

چکیده: در این مقاله گام‌های مقدماتی در جهت ارائه یک نظریه در زمینه تساهل و مدارا در اندیشه‌های سیاسی اسلام برداشته شده است. نخست با بیان معنا و مفهوم تساهل در اندیشه اسلام، به طرح مسأله پرداخته و سپس اصول متعارف نظریه در قالب مبانی و اصول و پشتوانه نظری تساهل در اندیشه اسلامی مطرح گردیده است. تعیین حدود و حوزه‌های اعمال تساهل، چارچوب نظری نظریه را تشکیل می‌دهد و در ادامه با جستجوی تساهل در سیره پیامبر اکرم(ص) و بررسی مواردی از تساهل در قلمرو جامعه اسلامی، نظریه تساهل، تصدیق تجربی گردیده است. در نهایت با ذکر ملاحظاتی در مورد کیفیت اعمال تساهل در جهان اسلام، به ارزیابی نظریه پرداخته شده است.

نویسندگان: حسین مفتخری، محمدرضا بارانی، ناصر انطیقه‌چی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال سوم بهار ۱۳۹۱، شماره ۶٫

چکیده: مدارای دینی و مذهبی به معنای آسان‌گیری و تحمل افکار و عقاید مخالف، یکی از اصول پذیرفته شده در اسلام است. دولت‌های اسلامی در طول تاریخ همواره با ادیان مختلف در قلمرو حکومتی خویش (با انگیزه‌ها و اهداف مختلف) مدارای دینی داشته‌اند و این موضوع یکی از خصایص بارز آنان بوده است؛ اما مدارای مذهبی وضعیت متفاوتی داشته و دارای فراز و فرود بسیاری بوده است. در قرن چهارم و پنجم هجری حکومت شیعی مذهب آل بویه، با تمامی ادیان و مذاهب موجود که در چارچوب شریعت اسلامی فعالیت می‌کردند، مدارا داشته و از توانایی آنان در امور حکومتی استفاده می‌نمود و با اجازه فعالیت مذهبی و دینی به آن‌ها، زمینه‌های رشد فرهنگی را برای همه گروه‌ها به وجود آورد؛ به طوری که عصر زرین فرهنگ و تمدن اسلامی در دوره آل بویه تحقق یافت.

۱۰٫ تکنیک‌های گفت‌وگو در اندیشه و کنش امام موسی صدر
نویسنده: روح‌الله اسلامی، دوماهنامه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، گفتمان الگو، شماره ۶، صص ۱۴۷-۱۴۸.

۱۱٫ تحمل اجتماعی و پلورالیزم دینی
نویسنده: حمید پارسانیا، مجله کتاب نقد، تابستان ۱۳۸۱، شماره ۲۳٫

۱۲٫ هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با پیروان ادیان از دیدگاه دین یهود
دائرهالمعارف طهور.

۱۳٫ مواضع صاحبان اندیشه در قبال همزیستی با یکدیگر
دائرهالمعارف طهور.

۱۴٫ هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با پیروان ادیان از دیدگاه مسیحیت
دائرهالمعارف طهور.

۱۵٫ هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با پیروان ادیان الهی از دیدگاه قرآن کریم
دائرهالمعارف طهور.

۱۶٫ اصالت هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با پیروان ادیان الهی در اسلام
دائرهالمعارف طهور.

۱۷٫ ادیان الهی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز
نویسنده: محمدمهدی کریمی‌نیا، دانشنامه موضوعی قرآن.

۱۸٫ حقوق و آزادی‌های اقلیت‌های مذهبی در ایران
نویسنده: سید محمود ساداتی، مجله دادرسی، مرداد و شهریور ۱۳۹۰، شماره ۸۷٫
متن کامل مقاله