دومین همایش ملی «فقه هنر» از سوی مدرسه اسلامی هنر و با مشارکت دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چهارشنبه ۲۷ دی‌ماه، در دو نوبت صبح و عصر، با حضور علما، اساتید و فضلای حوزه علمیه قم در سالن همایشهای بین‌المللی غدیر برگزار شد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، در این نشست تخصصی آیات و حجج‌اسلام محمدجواد فاضل لنکرانی، دکتر احمد واعظی، ابوالقاسم علیدوست، دکتر محمود حکمت‌نیا و دیگر اساتید برجسته در زمینهٔ فقه و هنر به سخنرانی و ارائه مقالات پرداختند که با استقبال شایان توجهی از سوی اساتید و طلاب حوزه علمیه همراه بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست در دومین همایش ملی «فقه هنر» که در مرکز همایش‌های غدیر برگزار شد، اظهار داشت: خداوند متعال انسان را به‌نوبه خود هنردوست آفریده است. در جهان امروز مرز بین ابتذال و هنر بسیار به هم نزدیک شده و در این مسئله نیز جایگاه و رسالت‌های فقه هنر مشخص می‌شود تا مرز بین هنر حلال را با هنرنما و هنرهای مبتذل جدا کند.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به رسالت‌های حوزه‌های علمیه درزمینهٔ هنر گفت: حوزه‌های علمیه باید مباحث نظری مربوط به فقه هنر را استنباط کرده و برای تبدیل کردن آن به قانون و اجرای قانون آن را به نهادهای اجرایی و دولت ابلاغ کند.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم عنوان کرد: مدرسه اسلامی هنر، دفتر تبلیغات اسلامی قم، پژوهشکده فرهنگ اسلامی، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) و نهادهای دیگر در برپایی همایش نخست فقه هنر تأثیر و تعامل‌های فراوانی داشته، در همایش دوم فقه هنر فلسفه فقه هنر، فلسفه فقه حکومتی و فقه رفتار سه محور و رویکرد مهم در همایش دوم فقه هنر خواهد بود.

علیدوست با تأکید بر برخی از مهم‌ترین ظرفیت‌های هنری موجود در فقه اسلامی تصریح کرد: تفسیر یک‌سویه ازجمله مهم‌ترین شیوه‌های استنباط علما در باب احکام اسلامی است و در این زمینه نیز قدر متقین احکام برای استنباط احکام در نظر گرفته می‌شود.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ابراز کرد: باید رابطه‌ای دوسویه بین آیات قرآن و روایات ذیل آن در پیش گرفت تا با نگاهی جامع و کلی در باب مسائل و سؤالات مختلف دست به‌حکم دادن کرد، در فقه اسلامی هزاران موضوع شرعی و به همان مقدار نیز موضوعات وجود دارد.

این نظریه‌پرداز عرصه فقه و هنر، افزود: در فقه اسلامی علت حرام شدن خمر صرفاً نه به خاطر گناه بودن آن است بلکه مهم‌ترین علت و دلیل حرام بودم خمر در منطق اسلام به خاطر عواقب سوء و زیان باری بوده که از این پدیده رخ می‌دهد.

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم گفت: در فقه شیعی، بیشتر فقها اصل بر اسم گرایی قراردادند، مگر این‌که فقیهی با دلیل خاص اسم گرایی دست برداشته و با توجه به فضای حاکم بر فقه و اصول و رویه‌های فقهی به سمت کارکردگرایی رفته است، در این تغییر روش نهادهای مناسبات کمک و موضوع در فقه مطرح می‌شود.

علیدوست تأکید کرد: با تتبع در نصوص موجود به دو عنوان برمی‌خوریم که در نگاه اول ناهم‌سویی ظاهری را دارا هستند، در مسئله فقه هنر، مسئله ربای بانکی و مجسمه ازجمله مهم‌ترین موضوعات موجود است. به‌عنوان‌مثال در مسئله مجسمه در برخی مقاطع مجسمه نماد بت‌پرستی، در برخی مواقع مبین فرهنگ و در برخی مقاطع نیز مبین باورها و ارزش‌های یک جامعه بوده که باید احکام صادره در این زمینه نیز تفاوت داشته باشد.

هنر می‌تواند در خدمت تقویت ارزش‌های دینی قرار گیرد

حجت‌الاسلام‌ والمسلمین دکتر احمد واعظی، رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در دومین همایش ملی «فقه و هنر» اظهار داشت: باوجود گام‌هایی که درزمینهٔ فقه هنر برداشته‌شده اما راه‌های نرفته در این عرصه هنوز در بین حوزه‌های علمیه بسیار زیاد است.

او افزود: ابعاد و ظرفیت‌های مثبت هنر را در کنار شناخت دولت مدرن به‌درستی از نظر کارکردی با دولت‌های ماقبل مدرن را به‌درستی تبیین و مشخص کنیم، مراد از فقه ولایی یا حکومتی مبنایی و کلیاتی بوده که نگاه و دید ما را نسبت به فقه و هنر را تبیین می‌کند.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم گفت: فقه فردی یکی از ابعاد کلی فقهی بوده که در این رویکرد فقه عهده‌دار وظایف و تکالیف فرد در حوزه احکام است که در زمینهٔ رابطه بین عبد و مولا شمولیت احکام را روشن و مشخص می‌کند.

واعظی با اشاره به یکی از رویکردهای مهم فقه اسلامی خاطرنشان کرد: فقه اجتماعی از دیگر مهم‌ترین رویکردهای فقهی بوده که در آن کار فقه در استنباط احکام فردی خلاصه نمی‌شود بلکه به حوزه کلان ساختارهای اجتماعی توجه داشته و درصدد تبیین و مشخص کردن این بخش از ظرفیت‌های اسلامی است، رویکرد اجتماعی فقه در مقابل فقه فردی نبوده بلکه دنباله و تکمیل‌کننده رویکرد فردی فقه است.

او ادامه داد: هنر ظرفیت‌ها و امکان‌های تأثیرگذاری در امور مهمی چون فرهنگ‌سازی و ایجاد تغییرات فرهنگی در حوزه نظام ارزشی جامعه و رفتارها و نمادها و حتی باورها رادار است، همچنان که هرگونه ایجاد رشد و پیشرفت در عرصه‌های مختلف منوط به فرهنگ‌سازی‌های بوده و از مجرای تأثیرگذاری هنر در فرهنگ‌سازی، میدان خاصی برای هنر جهت سهیم شدن در فرایند رشد و توسعه جوامع حاصل می‌شود.

این استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: رویکرد فقه ولایی نیز رویکردی در برابر رویکردهای فردی و اجتماعی فقه نیست بلکه این رویکرد فقه فردی و اجتماعی را با عنصر ولایت عجین و درهم‌آمیخته می‌کند چراکه در رویکردهای فردی و اجتماعی فقه بدون در نظر گرفتن رویکرد فقه ولایی عنصر ولایت و رابطه بین عبد و مولا در نظر گرفته نشده است.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با اشاره به ظرفیت‌ها و کارکردهای مهم هنر در جامعه تأکید کرد: هنر در عرصه فرهنگ‌سازی جامعه نقش اساسی و کارکردی مهمی دارد، هنر می‌تواند باورها، نظام‌های زیباشناختی و رفتارهای هنری در یک جامعه را دچار تغییر و تحول کند، هنر نقش تمدن سازی داشته و می‌تواند این عرصه نقش و کارکرد مهم خود را ایفا کند که بستر تأثیرگذاری هنر در این زمینه فرهنگ است، پیشبرد اهداف اقتصادی و اهداف متعالی و دینی ازجمله مهم‌ترین ظرفیت‌های موجود در هنر است.

واعظی در پایان سخنان خود تصریح کرد: هنر می‌تواند در خدمت تقویت ارزش‌های دینی قرار گیرد، هنر مزاحم فقه در جامعه نیست بلکه هنر یک ظرفیت و امکان بوده که باید بران جهت‌دهی‌های درستی داد، دولت مدرن برخلاف دولت‌های ماقبل مدرن توانایی تحولات و تغییرات بزرگ در جامعه را داشته که به‌نوبه خود ظرفیت‌های مناسبی برای استفاده از کارکردهای هنر در جامعه ایجاد کرده است.

نباید در فقه هنر جمود بر عناوین داشت

آیت‌الله محمد جواد فاضل لنکرانی رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در دومین همایش ملی «فقه هنر» اظهار داشت: اگر دلیلی حاکم است، قرینه است و اگر دلیلی وارد و محصص و مقید است، قرینه است؛ یعنی تحت یک عنوان عام تحت عنوان قرینه قرار می‌گیرد؛ زمانی که بحث روی قرینه قرار گرفت حاکم در باب قرینه، عرف است و باید در این بحث به مرجعیت عرف بنگریم.

او گفت: هم در فقه و هم در اصول، عناوینی داریم و اگر عناوین مافوقی بر آن‌ها باشد که شارع آن‌ها را در فقه بیان کرده باشد باید تمام عملیات اجتهادی را در عناوین مافوق ببریم.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) یادآور شد: عناوین مادون مجهول به ذات نیستند؛ مجهول به ذات عنوان اصلی است و بحث مزاحم و… را باید به عناوین اصلی ببریم.

فاضل لنکرانی بیان کرد: همچنین نباید یک ملاک را در عناوین تحتانی استخراج‌کنیم؛ بین این نظریه و بحث ملاکات، تفاوت‌های نیز وجود دارد؛ زمانی که می‌گوییم خود این عنوان موضوعیت و اصالت ندارد، دیگر نباید جستجو کنیم که این عنوان به چه ملاکی حرام شده است چون فرض را بر این قرار می‌دهیم که مجعول این مورد نیست و به همین دلیل ملاک نیز باید به‌عنوان ملاک اصلی جستجو شود.

استاد حوزه علمیه قم افزود: ملاک در معقلی که مجعول اصلی و بذات است باید جستجو کرد و فرض را باید بر این نکته بگذاریم که این عنوان مجعول به ذات نیست.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) یادآورشد: آن عنوانی که می‌خواهد بر عناوین مادون تطبیق پیدا کند باید از سوی شارع بیان شود؛ همچنین این عنوان باید اصیل باشد؛ زیرا گاهی اوقات شارع عنوان را به عنوان مشیر بیان می‌کند.

فاضل لنکرانی بیان کرد: در آیه دهم سوره بقره سوالی مطرح می‌شود که آیا می‌توان گفت که عنوان فوقانی نفاق، کذب است و حرمت آن به همین دلیل است؟ پاسخ آن است که آن عنوانی که ما مدعی آن هستیم باید خودش تمام الموضوع حکم باشد؛ یعنی کذب در این آیه جزیی از حکم است.

او ادامه داد: تعداد بسیاری از فقهای ما به حکم مطلق حرام به شطرنج فتوا داده‌اند؛ این مساله ناشی از آن است که خود همین عامل را به عنوان موضوع قرار داده‌اند؛ اگر فقیه بخواهد جمود بر عناوین کند باید استفاده از شطرنج و آلات موسیقی را کلاً حرام بداند ولی باید بدانیم که شطرنج تحت عنوان میسر و رجس من عمل الشیطان حرام است؛ یعنی مصداق عمل شیطان در هر زمان ممکن است تغییر کند یعنی در این زمان شطرنج مصداق قمار و رجس من عمل شیطان نیست.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) یادآورشد: در فقه هنر اگر این نظریه را دنبال کنیم، نتایج دیگری خواهیم داشت؛ هنر به یکی از راه‌های مقابله با دشمنان دین مبدل شده است.

فاضل لنکرانی هنر را یک مساله خارجی دانست و اظهار کرد: باید تفاوتی بین ابزار هنری و موضوعات دیگر خارجی قائل شد؛ برخی از موضوعات خارجی به خودی خود دارای حکم هستند؛ هنر یک مساله خارجی است ولی به خودی خود نمی‌توان یک حکمی را در خصوص آن ذکر کنیم.

استاد مطرح حوزه علمیه قم خاطرنشان ساخت: نمی‌توانیم بگوییم که هنر به خودی خود دارای یک ملاک است؛ یا یک ملاک مصلحتی دارد که دارای حکم رجحانی و.. است؛ این مساله در مصادیق هنری و … کاربرد دارد؛ یعنی نمی‌توانیم بیان کنیم که خود یک آلت موسیقی، ذاتاً دارای ملاک است.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) افزود: این‌ها از موضوعاتی نیستند که به خودی خود دارای ملاک باشند؛ هنر حتی در خود شطرنج از موضوعاتی است که به خودی خود ،دارای حکم نیست؛ چاقو، به خودی خود حکم ندارد؛ اگر استفاده مشروع شود حکم مشروع واگر از آن استفاده نامشروع شود حکم حرام پیدا می‌کند.

فاضل لنکرانی با بیان اینکه شریعت به معنی عام دارای مقاصدی است و باید آنها را در احکام مؤثر کنیم، افزود: باید تمام احکام را در پرتو مقاصد شریعت تعمیم ببخشیم؛ معتقد هستیم که اگر مقاصدالشریعه را در احکام و فقه دخیل بدانیم موجب اضمحلال فقه است.

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در پایان سخنان خود یادآور شد: در باب احکام، ملاک، حکم و مقاصد موضوعیت دارد؛ در فقه نیز بیان می‌کنیم که هر حکم دارای ملاک و مقاصد است؛ استدلال ما مبنی بر اینکه نمی‌توانیم احکام را تغییر دهیم، نسبت مقاصد به احکام همان نسبت احکام به ملاکات است؛ مقاصد، عنوان معلول را برای احکام دارد.

هنر به عنوان اولیه دارای مصلحت وبه عنوان ثانویه دارای محدودیت است

دکتر محمود حکمت‌نیا، استاد گروه فقه و اصول پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این همایش اظهارداشت: آزادی بیان یکی از نهادهای حقوقی بوده که به‌عنوان یکی از حق‌های بشری مطرح بوده است.

این استاد دانشگاه بیان کرد: در قانون اساسی ایران اگرچه به‌عنوان خاص در حقوق ملت بیان ‌نشده است، اما با ذکر آن در وظایف رادیو و تلویزیون به‌صورت ضمنی پذیرفته‌شده است، و باوجود ادبیات نسبتاً وسیع موضوع آزادی بیان به‌عنوان یک امر ارتباطی از یک‌سو و حکم آن از سوی دیگر مورد توجه قرار گرفته است.

استاد گروه فقه و اصول پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: در آفرینش‌های هنری خصوصیات بیانی مشاهده می‌شود، در آفرینش‌های هنری حیث اضافی هنری بودن و چه تأثیری در استثنای اول یعنی آزادی آفرینش‌های هنری و استثنای بر استثنا محدودیت‌های آزادی آفرینش‌های هنری دارد.

حکمت‌نیا با اشاره به شاخه‌های مختلف هنر در سده‌های تاریخی اسلام ابراز کرد: استفاده از هنر معماری، هنرهای دستی، خوشنویسی، شعر، نقاشی و غیره از قدیم در برپایی، ترویج و توسعه اماکن اسلامی، مانند مساجد،آستان‌های مقدس معصومان و امامزادگان مرسوم بوده است.

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: توجیه عمده فقهی توسط فقیهانی که به این موضوع پرداخته برای تجویز، ترجیح و ایجاب کارکردهای هنرهای مذکور قاعده فقهی تعظیم شعائر بوده است اما نه خود قاعده، جامع‌ومانع مورد بررسی قرار گرفته است و نه جهات مختلف استفاده از آن برای احکام به‌کارگیری هنرهای مختلف در اماکن مزبور در مطلق ترویج و دفاع از شعائر اسلامی بوده است.

او ادامه داد: بیان ذاتاً داری یک ارزش هنری و بیانی است و برای آن نیز ۱۵ دلیل فلسفی بیان و احصا شده است چراکه حقیقت با گفت‌وگو و بیان آشکار و منکشف می‌شود که به‌عنوان بازار ایده‌ها در جهانی معاصر مطرح‌شده است، همچنین تعالی انسان نیز در آشکار کردن آن چیزی است که در ضمیر و درون فرد وجود دارد.

حکمت‌نیا عنوان کرد: در مباحث حقوقی مصلحت بر عدم تعزیر در امور بیانی است مگر در موارد بسیار استثنایی که آن‌ها نیز باید با دقت و محدودیت‌های لازم صورت پذیرد، همچنین هنر با عنوان اولیه داری مصلحت و با عنوان ثانویه دارای محدودیت است.

حق تجربه زیبایی‌شناسی یکی از حقوق اساسی انسان است

حجت‌الاسلام ‌والمسلمین احمد شهدادی از سخنرانان دیگر دومین همایش ملی «فقه هنر»، اظهار داشت: جامعه‌ای که معنویت در آن وجود داشته باشد جامعه‌ای پیشرفته‌ای است.

او افزود: انسان‌ها و جوامع اگر از حیث تجربه زیبایی‌شناختی نداشته باشند جوامع پیشرفته‌ای نیست چراکه انسان در تکوین و در فطرت خود زیبایی را دوست داشته و به آن متمایل بوده و مصداق‌های بیرونی و تاریخی فراوانی نیز در طول هزاران سال گذشته در این حوزه به یادگار مانده است.

عضو هیئت‌علمی موسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی گفت: حق تجربه زیبایی‌شناسی یکی از حقوق اساسی انسان است و باید این حقیقت تکوینی را پذیرفت و قبول کرد که انسان تجربه زیبایی‌شناختی داشته و از این حیث با حیوان متفاوت است.

شهدادی با اشاره به حدیثی تأکید کرد: خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و این نحو زیبایی‌شناسی در منطق اسلام به‌صورت وسیع و گسترده بخش شده و انسان در منطق اسلام، فردی بوده که خدایی زیبا را پرستیده و دارای تجربه‌های زیبایی‌شناختی است.

او تصریح کرد: زیبایی‌شناختی و اخلاق دو محور و عرصه‌ای بوده که به‌صورت دیواربه‌دیوار با یکدیگر در ارتباط بوده و همگام با یکدیگر درحرکت و تعامل هستند، همچنین انسان در ذات موجودی زیبایی‌شناس است و مصلحت و سود انسان نیز در پرورش و کمال حس زیبایی‌شناسی است.

عضو هیئت‌علمی موسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی ادامه داد: افق فردی و اجتماعی انسان رسیدن به تکامل و بسط معنویت الهی و تحقق علمی و عینی ظرفیت‌های فطری انسانی است، اگر میل به زیبایی و خلق زیبایی در قالب اثر هنری جزو شاکله‌های وجودی و حقوق فطری انسان قلمداد شود.

شهدادی تأکید کرد: جامعه‌ای که در برابر هنر و سینما واکنش مثبت داشته و آن را معنوی و متعالی می‌کند قطعاً جامعه‌ای مترقی و بااستعدادهای فراوان درونی است، بی‌تفاوتی به ارزش‌های اخلاقی پایه عواقب نامناسبی دارد که نسبیت و شکاکیت اخلاقی ازجمله مهم‌ترین این عواقب سوء است.

عضو هیئت‌علمی موسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی در پایان ابراز کرد: عقلانیت، عرف و انسانیت امروز با عقلانیت و عرف گذشته دچار تفاوت شده و باید امروز بر اساس تناسب‌ها و عقلانیت موردقبول جامعه انسانی مباحث پایه‌های هنری را مطرح و دنبال کرد همچنین خداشناسی نیز در این نگاه پدیده‌ای سیال بوده و توحید و خداشناسی امروز باید با توحید در دوران گذشته تفاوت کند چراکه خدای سده‌های گذشته خدای مخالف باهنر و آفرینش‌های هنری بوده است.

هنر زبان گویا و رسای فقه شیعه است

حجت‌الاسلام‌ والمسلمین سید محمدحسین نواب طی سخنانی در این همایش تخصصی بیان داشت: هنر اسلامی پویایی‌های لازم را برای ایجاد تحولات فرهنگی و فکری در عصر حاضر را دارد.

دبیر همایش ملی فقه و هنر و مدیر مدرسه اسلامی هنر اظهار کرد: همایش ملی فقه هنر در راستای منویات رهبری انقلاب درزمینهٔ مباحث فقهی هنر امسال نیز باشکوه خاصی برگزارشده است.

مدیر مدرسه اسلامی هنر افزود: در عرصه پژوهش همچنین در عرصه عملیاتی کارهای شایسته‌ای در راستای فقه و هنر انجام شد و برای عملیاتی شدن این همایش نیز جلسات متعددی با نهادهای دولتی انجام‌گرفته است.

او با اشاره به ظرفیت‌های عظیم فقه شیعی گفت: هنر به‌مثابه یک فرصت بیش از هزار سال بوده که ازجمله ظرفیت‌های مهم شیعی بوده و اگر بخواهیم به‌صورت عمیق به هنر اسلامی بنگریم، هنر شیعی مصداق اصلی و کامل هنر اسلامی است، بسیاری از ملت‌های غیر شیعی نیز در عرصه هنر الهام گرفته از محبت اهل‌بیت(ع) بوده که اندلس سابق نمونه بارز و مشخصی از آن است.

نواب ادامه داد: هنر همواره در طول تاریخ زبان گویا و رسای مکتب شیعی بوده و این مذهب هنردوست همواره در طول سده‌های مختلف از این فرصت و امکان بهترین استفاده‌های لازم را از آن کرده است.

دبیر همایش ملی فقه و هنر با اشاره به دوران قاجار و افول نسبی هنر اسلامی در ایران خاطرنشان کرد: در این دوره و با ورود فرهنگ غرب به کشور و عدم سیاست‌گذاری‌های اسلامی و هنری لازم توسط شاهان قاجار هنر اسلامی به حاشیه رفته و فرهنگ و هنرهای غربی روزبه‌روز در جامعه ایرانی گسترش و رونق یافت.

نواب با اشاره به برکات انقلاب اسلامی عنوان کرد: یکی از برکات انقلاب اسلامی فقه شیعی است که با سیاست گذاری‌های درست و مشخص کردن نسبت درست فقه و هنر می‌توان سیاست‌گذاری‌های لازم در زمینهٔ هنر را انجام داد و این مهم ازجمله مهم‌ترین رسالت‌های مدرسه اسلامی هنر بوده است.

مدیر مدرسه اسلامی هنر در پایان تأکید کرد: ازجمله ویژگی‌های برجسته مدرسه اسلامی هنر ارتباط مستقیم و بی‌واسطه با فقه و دنیای هنر بوده که سبب شده خلأهای موجود بین حوزه‌های علمیه و هنر را از بین برده و ارتباط منطقی و درست آن‌ها را ایجاد کند، فقه شیعی توانایی و پویایی‌های لازم را برای تبدیل تهدیدها به فرصت را دارد.

تهیه و تنظیم: سبحان واقعی