اختصاصی شبکه اجتهاد: شیعه نام عمومى تمامى فرقه‌هائى است که قائل به امامت و خلافت بلافصل حضرت امام على علیه‌السلام پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بوده و اعتقاد دارند که امامت از اولاد وى خارج نمی‌شود. تمام فرقه‌هاى شیعى معتقد به وجوب تعیین و تنصیص امام از جانب خدا و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بوده و انبیاء و امامان را از گناهان مبرى و معصوم می‌دانند و به تولى و تبرى اعتقاد دارند. و تنها در برخی باورهای دیگر از جمله شمار امامان معصوم با یکدیگر اختلاف دارند.

عوامل شکل‌گیری فرقه‌های متعدد

درباره علل انشعاب شیعه عوامل متعدد سیاسی، جغرافیایی، اقتصادی و … را می‌توان بر شمرد. مهم‌ترین موضوع محل اختلاف که زمینه انشعاب‌های جدید را در میان شیعیان پدید آورد، سلسله امامان و چگونگی انتقال امامت و تعیین امام بعدی بود.

نکاتی که در شاخه شاخه شدن تشیع از اهمیت بیشتری برخوردار است عبارتند از:

۱- انشعابات حاصل از اختلاف بر سر تشخیص مصداق امام؛ مانند گرویدن برخی به محمد بن حنفیه، پس از حسین بن علی(ع) یا اعتقاد به امامت محمد بن اسماعیل پس از امام صادق(ع).

۲- رسوخ عقیده غلو در میان شیعیان؛ مانند فرقه نصیریه که به الوهیت علی(ع) روی آوردند.

۳- اعتقاد به مهدویت، و اشتباه بر سر تعیین مصداق مهدی(عج)؛ مانند واقفه که پس از شهادت امام کاظم(ع) به مهدویت آن حضرت معتقد شدند.

مهم‌ترین فرقه‌های شیعه

امامیه، زیدیه و اسماعیلیه از مهم‌ترین فرقه‌های شیعی‌اند. برخی منابع کیسانیه و گروه‌های غلات را نیز به شیعه نسبت داده‌اند. پس از فرقه‌های مذکور، واقفیه و شیخیه از اهمیت بیشتری برخوردارند.

اندیشه‌ و تاریخ زیدیه را چون سایر فرق و مذاهب می‌توان از دریچه‌ مختلف مطالعه کرد. اگر به زیدیه به عنوان قدرتی سیاسی بنگریم، باید به تاریخ دولت‌های زیدی ‌مذهب و داعیان و امامان طبرستان و سلسله امامان زیدی در یمن بپردازیم. اگر با نگاهی کلامی و اعتقادی بنگریم، باید تنها سیر تحول و عقاید زیدیه را بررسی کنیم. بنابراین آنچه در این گزارش به آن می‌پردازیم با مورد دوم یعنی نگاه کلامی بیشتر تطابق دارد.

همان‌طور که گفته شد زیدیه یکی از فرقه‌های شیعه است که نامشان را از زید بن علی گرفته‌اند. زیدیان برخلاف شیعه دوازده‌ امامی‌ها، زید بن علی را به‌جای برادرش محمد باقر علیه‌السلام امام پنجم می‌دانند و در امامت علی بن ابی طالب، حسن بن علی، حسین بن علی، علی بن حسین علیهم‌السلام با دیگر شیعیان اختلافی ندارند. یحیی بن زید دیگر امام معروف زیدیه است.

این فرقه در سال‌های آغازین قرن ۲ هجری قمریاز شیعه منشعب شد. اعتقاد به قیام و مبارزه از ویژگی‌های مهم زیدیه است. زیدیان در طول تاریخ در طبرستان، مغرب و یمن حکومت تشکیل دادند.

خوب است در ابتدای گزارش به شخصیت زید بن علی پرداخته شود چرا که برای آشنایی هر چه بهتر با فرقه زیدیه می‌بایست با شخصیت زید آشنا گردید.

زید امام پنجم شیعیان زیدی، پدرش ابومحمد علی بن حسین السجّاد علیه‌السلام امام چهارم شیعیان و مادرش جیدا می‌باشد.

بر اساس کتبی چون مسارالشیعه و الارشادالعیون از شیخ مفید و دیگر آثار مورخین، زاد روز ایشان احتمالاً بین سال‌های هفتاد و پنج تا هشتاد هجری قمری بوده است. کنیه زید ابوالحسین بوده است و القاب او عبارتند از:

زید شهید: به خاطر اینکه در قیام علیه ظلم کشته شد.

حلیف القرآن: به خاطر این که پیوسته مشغول قرائت قرآن بود.

زید الازیاد: کنایه از مقام والا، عظمت و شخصیت بی‌نظیرش نسبت به هم نام‌های خود مانند: زید بن حارثه، زید بن ارقم، زید بن حسن بن علی.

زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب در سال ۱۲۰ قمری به دنبال فشارهای بنی‌امیه، قیامی را برنامه‌ریزی می‌کند. یک سال بعد در جنگی که به دنبال این قیام رخ داد، زید از ناحیه سر مجروح شده و به ملکوت اعلی می‌پیوندد.

بسیاری از علمای شیعه از جمله شهید اول در القواعد، مامقانی در تنقیح المقال، خوئی در معجم رجال الحدیث و همچنین سید علی خان شیرازی در ریاض‌السالکین، معتقدند قیام زید به اذن امام صادق علیه‌السلام بوده است.

بنابراین در پی قیام زید فرقه زیدیه شکل گرفت و از آن پس دو شاخه‌ی شیعه‌ی امامیه و زیدیه جدا گشته و یکی راه تربیت معنوی جامعه و دیگری راه قیام و مبارزه سیاسی را در پیش گرفت.

در منابع فرقه شناختی درباره شاخه‌های پدید آمده در زیدیه و تعداد آن‌ها اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. آنچه در برایند کلی می‌‌توان گفت این است که زیدیه بر دو طایفه‌اند: متقدمان، و آنان کسانی‌اند که رافضه به شمار نمی‌روند و به خلافت ابوبکر و عمر اعتراف دارند؛ و متأخران و آنان کسانی‌اند که این خلافت را نمی‌پذیرند.

البته شاخه‌های دیگری نیز در این فرقه وجود دارد تا جایی که در فرق الشیعه تا هفده شاخه برشمرده‌اند.

باورهای زیدیان

امامت نخستین مسئله بحث‌انگیز و اختلاف‌آفرین در تاریخ اسلام بود که پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) اولین دسته‌بندی‌ها و انشعابات را در میان مسلمانان به وجود آورد.

راه‌های نصب امام در بین زیدیان

به طور کلی می‌توان دو راه را برای نصب امام از دیدگاه زیدیان نام برد:

۱- دعوت: در اندیشه این فرقه، دعوت راه شناخت امام و تثبیت امامت اوست. مراد آن‌ها از دعوت این است که فردی قیام کرده و مردم را به سوی خود دعوت کند. پیروان او نیز دیگران را به بیعت با او دعوت کنند.

۲- انتخاب و اختیار که در نزد زیدیان به دو معناست:

ـ هر امامی خلیفه بعدی را تعیین کند.

ـ شورا خلیفه را تعیین نماید.

در تفکر زیدیان امام عالی‌ترین قدرت در دولت اسلامی است. از این رو بعد از بیعت کردن مردم، وی موظف به حفظ مصالح عمومی جامعه است.

از پرداختن به دیدگاه زیدیان درباره امامت می‌توان چنین نتیجه گرفت که اندیشه «منصوص بودن امامت» و اعتقاد به وجود نص بر امامت اهل‌‌بیت علیهم‌السلام نقطه پیوندی است که زیدیه و امامیه را تحت عنوان عام «تشیع» قرار می‌دهد، اما تلقی این دو فرقه شیعی از نص بر امامت متفاوت است، چراکه از نظر امامیه، پیامبر اکرم (ص) صریحاً دوازده نفر از عترتش را به عنوان ائمه بعد از خود معرفی نموده است؛ اما از دیدگاه زیدیه، رسول‌اکرم (ص) به صورت عام به امامت عترتش نص فرموده که منظور از عترت نیز همه فرزندان فاطمه سلام الله علیها (حسنی و حسینی) هستند.

بنابراین، اولین شرط امامت از دیدگاه زیدیه این است که امام باید فاطمی باشد. علاوه بر این، منتخب مردم بودن، اقدام به جهاد و قیام مسلحانه، امربه معروف و نهی از منکر، شجاعت، تقوا و عالم بودن، از دیگر شروط امامت نزد زیدیه به شمار می‌رود. مجموعه این شروط همان مفهوم شعار «الرضا من آل محمد(ص)» را تشکیل می‌‌دهد.

باورهای کلامی

اندیشه کلامی زیدیه بسیار شبیه ‌اندیشه‌های معتزله است. زیدیه در بحث حسن و قبح، به مذهب معتزلی گرایش دارند.

محمد بن عبدالکریم شهرستانی علت این گرایش را شاگردی زید نزد واصل بن عطا که سرسلسله معتزله بود، می‌داند. آنان به بداء و رجعت قائل نیستند و تقیه را جایز نمی‌دانند.

زیدیان به اصل منزله بین المنزلتین قائلند. بر اساس این اصل آنان مرتکب کبیره را نه کافر می‌دانند و نه مسلمان بلکه عقیده بر فاسق بودن آن دارند. «آنان کفر را به دو گونۀ کفر جحود و کفر نعمت می‌دانند و معتقدند هرکس گناه کبیره‌ای انجام دهد و این کار از باب حلال دانستن آن حرام باشد کافر و مرتد است، و هرکس کبیره‌ای را نه به عنوان مخالفت و استحلال بلکه به تحریک هوس‌های درونی انجام دهد گناهکار و فاسق است و چنانچه توبه نکرده بمیرد دوزخی نیز هست. اشعری در صفحات ۷۰ الی ۷۵ مقالات الاسلامیین به بیان اختلافات عقیدتی خودِ زیدیان، پرداخته است.

اندیشه توحید به معنای نفی تشبیه از خداوند، اصل وعد و وعید و اصل امر به معروف و نهی از منکر از دیگر باورهای کلامی زیدیان است که برداشتی از عقاید متعزله به شمار می‌رود.

باورهای فقهی

از قدیمی‌ترین کتاب‌های زیدیه در فقه، کتاب مسند زید بن علی است که به آن مجموع الفقهی والحدیثی یا مجموع الفقهی الکبیر نیز گفته می‌شود.

بیان «حی علی خیر العمل» در اذان، جواز مسح بر الخفین، قائل نبودن به متعه و جواز خوردن ذبح اهل کتاب از معتقدات فقهی زیدیه است. آنان امر به معروف و نهی از منکر را واجب می‌دانند، ائمه زیدیه در راستای احیای این اصل علیه دستگاه ظلم قیام کرده و کشته می‌شدند.

برخی از زیدیه در استنباط احکام شرعی، مانند ابوحنیفه اخذ به قیاس می‌کنند، این فرقه اساس آراء شرعی را بر اجماع علمای امت اسلام می‌دانند.

ماحصل این مباحثی که در باب معرفی دیدگاه و اعتقاد و اندیشه فرقه زیدیه مطرح شد این است که اختلاف میان علویان به دو دیدگاه مبارزه فرهنگی یا قیام مسلحانه علیه دستگاه اموی بر می‌گشت. نتیجه این اختلاف پس از شهادت امام زین‌العابدین علیه‌السلام پدید آمد.

در پایان بیان این مطلب خالی از لطف نیست که شاید بتوان شخصیت زید را ستایش کرد و هدف قیام وی را مقدس دانست، اما همانند محمد بن حنفیه که پیروانش به بیراهه رفتند، پیروان زید نیز دچار انحراف و تزلزل گشتند.