فقه در یک رویکرد حداکثری دانشی توصیفی، تبیینی و تجویزی است که در حوزه بینش‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای انسان و جامعه گزاره‌هایی را از منابع دینی، با بهره‌گیری از روش‌شناسی اجتهاد استخراج می‌کند و با این رویکرد می‌توان آن را دستگاهی برای پاسخگویی به سؤالات ناظر به حوزه حکمت عملی دانست.
شبکه اجتهاد: برخی شاید بگویند که فقه در این زمانه با گسترشی که یافته است متولی پر کردن خلأ بحث از حکمت عملی در حوزه‌های علمیه است؛ حال آنکه به نظر می‌رسد فقه در وضعیت موجود آن، چارچوب کلی عمل مکلف را مشخص می‌کند اما در بسیاری از موارد نه متولی تشخیص مصادیق است و نه لوازم تبیین علّی پیشینی و پسینی چرایی و چگونگی رخداد موضوعات یا پدید آمدن مصادیق را در اختیار عالم دینی قرار می‌دهد! اساساً تأسیس و تطور و تحول فقه و اجتهاد برای استنباط احکام به معنای خاص تا امروز بر مدار کشف حکم الله در حوزه رفتار مکلفین بیشتر در ساحات فردی بوده است.
امروزه فقه عنصر غالب هویت دانشی حوزه‌های علمیه به مثابه تولیدکنندگان نرم‌افزار تحقق تمدن اسلامی است. اما با نگاهی وسیع‌تر می‌بینیم که فقه به معنای خاص آن در یک نگاه کلان و در فرآیند پاسخگویی به نیازهای انسان و جامعه، دانشی در کنار سایر دانش‌هاست که عظمت و اهمیت آن به مرور زمان بر دیگر حوزه‌های دانشی حوزه‌های علمیه که اهمیت آنها کمتر از فقه نیست سایه افکنده است.
وقتی از فقه سخن می‌گوییم گاهی به تعبیر قرآنی تفقه به معنای عام در منابع دینی دین مد نظر است و از این نظرگاه برای فقه، عرصه‌ای گسترده‌تر از احکام مکلفین قائل می‌شویم. گاهی فقه در معنای خاص یعنی دریافتی که نسبت به احکام و دستورات شارع داریم مد نظر ماست و آن را به احکام وضعی و تکلیفی تقسیم می‌کنیم؛ احکام تکلیفی را نیز پنج قسم می‌کنیم و گاهی فقه را به‌عنوان دانشی برای مدیریت عرصه حکومتی و اجتماعی نگاه می‌کنیم.
در بیان نخست فقه به معنای عام مد نظر است و شاخه‌های گوناگون علوم اسلامی را شامل می‌شود و کارویژه آن استخراج آموزه‌های دینی از منابع دینی با روش شناسی مورد تأیید دین است. در بیان دوم فقه دانشی است که مسلمانان به وجود آوردند تا بتوانند به وسیله آن، به احکام الهی دست پیدا کنند. این علم در واقع همان علم‌الشریعه است؛ دانشی که به‌وجود آمده است تا احکام شریعت را از منابع دینی استخراج کند.
در رویکرد سوم فقه را به مثابه نقشه راه و دستور‌العمل تأسیس و راهبری نظام مدیریتی و اجتماع انسانی بررسی می‌کنیم همان که حضرت امام آن را تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور می‌داند.
فقه با این بیان و در یک رویکرد حداکثری دانشی توصیفی، تبیینی و تجویزی است که در حوزه بینش‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای انسان و جامعه گزاره‌هایی را از منابع دینی، با بهره‌گیری از روش‌شناسی اجتهاد استخراج می‌کند و با این رویکرد می‌توان آن را دستگاهی برای پاسخگویی به سؤالات ناظر به حوزه حکمت عملی دانست.
دکتر مسعود معینی پور، استادیار دانشگاه باقرالعلوم (ع)
