بسیاری از مراجع شیعه بعد از فوتشان تقریباً همه امورشان تعطیل می‌شود ولی عده کمی از مراجع به خاطر برخی ویژگی‌ها فعالیت‌هایشان ادامه می‌یابد. ویژگی مهم آن‌ها این است که در بیت یا دفتر آن مرجع افراد واجد صلاحیت علمی و اجتماعی برای جایگزینی و استمرار بخشیدن به فعالیت‌های ایشان وجود داشته تا هم پاسخگوی سؤالات مقلدینی باشند که بر تقلید خود از مرجع باقی می‌مانند، و هم فعالیت‌های او را تداوم بخشند نظیر پدر ما مرحوم آیت‌الله فاضل لنکرانی.
به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله حاج محمد جواد فاضل لنکرانی در دیدار با استاد مطالعات اسلامی و شیعه شناسی دانشگاه آروس دانمارک؛ خانم دکتر الویرا کُربو به سؤالات وی در رابطه با مرجعیت شیعه و فعالیت وکلاء و دفاتر مراجع در زمان حیات و پس از ارتحال آن‌ها پاسخ گفت.
رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار علیه‌السلام در پاسخ به این سؤال که در صورت فوت یک مرجع تقلید، دفاتر ایشان چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد تا بتوانند به فعالیت خود ادامه دهند، گفت: مراجع شیعه از حیث دایره‌ی مقلدین و نیز خدمات علمی و اجتماعی که به جامعه ارائه می‌دهند متفاوتند، در تاریخ ملاحظه کنید بسیاری از مراجع شیعه بعد از فوتشان تقریباً همه امورشان تعطیل می‌شود ولی عده کمی از مراجع به خاطر برخی ویژگی‌ها فعالیت‌هایشان ادامه می‌یابد.
ویژگی مهم آن‌ها این است که در بیت یا دفتر آن مرجع افراد واجد صلاحیت علمی و اجتماعی برای جایگزینی و استمرار بخشیدن به فعالیت‌های ایشان وجود داشته تا هم پاسخگوی سؤالات مقلدینی باشند که بر تقلید خود از مرجع باقی می‌مانند، و هم فعالیت‌های او را تداوم بخشند نظیر پدر ما مرحوم آیت‌الله فاضل لنکرانی.
نمی‌دانم شما از اطلاعیه‌ی جامعه مدرسین که در سال ۱۳۷۳ صادر نمودند چقدر خبر دارید؟ در آن اطلاعیه که بعد از فوت آیت‌الله اراکی صادر شد هفت نفر به جامعه شیعه معرفی گردید. پدر من با اینکه سنّش کمتر از بسیاری از آقایان بود اما بیشترین آراء را کسب کرده، لذا اسمش را به عنوان نفر اول نوشته بودند، نفر دوم آیت‌الله بهجت بود، نفر سوم مقام معظم رهبری، نفر چهارم آیت‌الله تبریزی، تا نفر هفتم که آیت‌الله مکارم بود.
قطع نظر از این اعلامیه، ایشان شاگردان زیادی در داخل و خارج ایران داشتند، بسیاری از امام جمعه‌ها و مسئولین روحانی از شاگردان ایشان بودند و بخش بسیار وسیعی از مردم از ایشان تقلید می‌کردند، هم در داخل ایران مقلدین زیادی داشتند و هم در خارج ایران. طبعاً یک چنین مرجعی که از دنیا می‌رود، بالأخره عده زیادی از مقلدین بر تقلید خودشان از آن مرجع باقی می‌مانند، حالا اگر شرایطی در بیت و دفتر آن مرجع وجود داشته باشد که اقل آن شرایط حضور یک مجتهد جامع‌الشرایط است که بتواند هم جواب مسائل شرعی مردم را بدهد، خصوصاً آن‌ها که بر تقلید باقی مانده‌اند و هم این که دفتر و مراکز مرتبط با دفتر را اداره کند، فعالیت دفتر ادامه پیدا می‌کند. الآن که از فوت ایشان نُه سال می‌گذرد، دفاتر ایشان در قم، تهران، کرج، مشهد هنوز مورد مراجعه مردم و مقلدین ایشان است.
مطلب دیگر نسبت به مرجعی که از دنیا می‌رود این است که اگر ایشان وصی‌ای را معین کند و بگوید فلانی وصی من در این مسائل است، مثلاً مرحوم والد ما وصیّت کرد اموالی را که از بیت‌المال و وجوهات شرعیه در اختیار ایشان بوده و هیچ کدام قابل ارث رسیدن به ورثه نیست، وصی من ـ که من را معین کردند ـ یا صرف شهریه در حوزه‌ی علمیه کند و یا برای مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم السلام) هزینه کند که اولین مرکز تخصصی فقه و اجتهاد و فعالیتش تربیت مجتهدین است، لذا ما بعد از فوت ایشان برای اولین بار در تاریخ مرجعیت شیعه به مدت چهار سال شهریه ایشان را به طلبه‌ها دادیم. قبل از این مورد هم امام خمینی(رضوان الله علیه) وصیت کرده بود پول‌هایی که نزد ایشان باقی مانده زیر نظر والد ما که آن زمان رئیس شورای مدیریت حوزه بودند شهریه داده شود و والد ما ۲۷ ماه شهریه‌ی امام را دادند.
پس جهت باقی ماندن این دفاتر اولاً پاسخگویی به سؤالات شرعی مؤمنینی است که بر تقلید از آن مرجع باقی مانده‌اند.
دوم اینکه این اموال باید به مصرف صحیح خود برسد که بحمدالله این کار هم در اینجا انجام شد.
اما جهت سوم این است که بعضی از مراجع از جمله مرحوم آیت‌الله فاضل لنکرانی مراکز علمی را در حوزه ایجاد کردند مثل مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام)، این مرکز فقهی از سال ۱۳۷۶ یعنی نوزده سال پیش تأسیس شده، کار این مرکز تربیت فقها و مجتهدین و پژوهش در مسائل فقهی مورد نیاز نظام اسلامی است. برای اولین بار در حوزه علمیه قم ما شاخه‌هایی از فقه را در این مرکز تحت عناوین فقه پزشکی، فقه زنان، فقه کودک، فقه سیاسی، فقه بین‌الملل، فقه رسانه، فقه هنر، فقه امنیت، فقه قضا و حقوق بشر اسلامی مورد پژوهش قرار داده‌ایم.
ایشان چنین مرکزی را تأسیس کرده و در حال به ثمر رسیدن بود که به رحمت خدا رفت، شعبه‌هایی هم در قم، مشهد، تهران، افغانستان و لندن دارد. پس باید این دفاتر فعال باشند به شرط اینکه تحت اشراف یک مجتهد صاحب نظر باشند، ایشان در وصیت نامه خود اسم من را آورده، و نوشته است «چون از نزدیک اجتهاد ایشان برایم مسلم است همه این امور را در اختیار ایشان قرار دادم که بعد از فوت من آن را اداره کند»، لذا توجه به این جهت هم مسئله مهمی است. الآن در مرکز فقهی قم بیش از ۵۰۰ طلبه و در هر یک از مرکز فقهی مشهد، تهران و افغانستان ۱۵۰ طلبه و در مجموع بیش از هزار طلبه در این مراکز حضور دارند که خودم آن را بر طبق برنامه‌هایی که ایشان قرار داده اداره می‌کنم.
چهارمین مسئله اینکه یکی از توفیقاتی که خدا به برخی از مراجع تقلید می‌دهد این است که تألیفات علمی زیادی داشتند از جمله آیت‌الله فاضل لنکرانی که بیش از صد اثر علمی دارد، ایشان در وصیت‌نامه‌اش نوشته که این کتاب‌ها باید چاپ شده و در اختیار اهل علم قرار داده شود که بحمدالله ما این‌ها را چاپ کرده و در اختیار اهلش قرار داده‌ایم.
خدمات زیادی هم به نوع مردم، حوزه‌های علمیه، اساتید و طلاب انجام شد. ولی این چهار محور علت اساسی برای باقی ماندن یک بیت است.
ممکن است یک مرجعی تألیفی نداشته باشد، ممکن است در زمان خودش هر چه اموال بوده تقسیم کرده و چیزی از آن باقی نمانده باشد، مقلدین زیادی نداشته باشد و مرکز علمی یا فرد واجد صلاحیت برای ادامه فعالیتش نداشته باشد، در این صورت وجهی ندارد که بیتش باز باشد و کارهای او را ادامه بدهد.
آیا بعد از فوت یک مرجع تقلید، می‌تواند تقلید از او ادامه یابد؟
فاضل لنکرانی: تقریباً ۹۹ درصد از مراجع بقاء بر میّت را جایز می‌دانند، در میان آنان بیش از ۵۰ درصد بقاء را واجب می‌دانند. بنابراین بعد از فوت یک مرجع مقلّدین او می‌توانند بر تقلید خود باقی بمانند و لازم نیست سراغ یک مجتهد خاص رفته و از او اجازه بگیرد چون همه اجازه بقاء را می‌دهند، البته اگر مسئله جدیدی برای مقلّدین به‌وجود آید باید سراغ یک مجتهد زنده بروند.
در این دفتر چگونه به سؤال‌های مقلدین پاسخ داده می‌شود؟
فاضل لنکرانی: آن‌ها که بر تقلید آقا باقی مانده‌اند اگر مسئله جدیدی داشته باشند نظر خودم را می‌پرسند و من نظر خود را برایشان می‌گویم و در مسائلی که نظر مرحوم والد سؤال می‌شود فتوای ایشان را بیان می‌کنیم.
معمولاً مرجع تقلید کسی را وصیّ خودش قرار می‌دهد که مجتهد باشد چون وصی او می‌خواهد در اموال و وجوهات شرعیه تصرف کند. بعد از فوت آقا خیلی از مقلدین ایشان از من خواستند که رساله بدهم حتی اینجا هم زیاد آمدند، ولی نپذیرفتم منتها اگر سؤالات جدید داشته باشند هم در سایت و هم در دفتر جواب می‌دهم.
چرا رساله نمی‌دهید؟
فاضل لنکرانی: اساتید ما الحمدالله زنده هستند. به احترام این بزرگان رساله چاپ نکرده‌ایم. بعد از فوت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه، بسیاری از مقلدین امام از مرحوم والد ما خواستند که رساله بدهد، ایشان فرمودند تا آیت‌الله گلپایگانی و اراکی زنده‌اند سراغ این‌ها بروید لذا جامعه مدرسین هم که اطلاعیه داد آیت‌الله اراکی و آیت‌الله گلپایگانی را معرفی کردند. بعد از فوت آن دو بزرگوار هفت نفر را انتخاب کردند که پدر ما اولین نفر از آن‌ها بود. پدرم تا آقای اراکی زنده بود رساله عملیه نداد.
مردم وجوهات شرعیه را چگونه به این دفاتر می‌پردازند؟
فاضل لنکرانی: نسبت به اخذ وجوهات شرعی؛ دو نظریه در بین فقهای شیعه وجود دارد، یک نظریه که تقریباً ۹۵ درصد از علما قائل به آن هستند این است که خُمس را باید به یک مجتهد جامع‌الشرایط داد تا آن را به مصرف صحیح برساند. مرحوم سید یزدی در عروه این نظر را دارد و افراد زیادی هم که حاشیه بر عروه زده‌اند اکثراً همین نظر را قبول کرده‌اند.
نظر دوم که طرفدار آن اندک و نادر هستند این است که خمس را باید به خود مرجع تقلید داد. در این مسئله مقلدین مرجعی که از دنیا رفته باید ببینند نظر ایشان چیست؟ اگر فتوایش نظر اول باشد آن مقلد همان‌طور که در زمان حیات مرجعش می‌توانست خمس خود را به غیر آن مرجع بدهد بعد از مُردن او هم می‌تواند به مجتهد جامع‌الشرایط بدهد، اما اگر فتوایش این است که باید به مرجع تقلید خود بدهد باید رجوع کند به مجتهدی که با اجازه‌ی او باقی بماند، و مسائل جدیدش را از او بپرسد و پولش را به او بدهد.
آیا افرادی که وکالت از مراجع در گرفتن وجوهات دارند، بعد از فوت مرجع می‌توانند وجوهات دریافت کنند؟
فاضل لنکرانی: همه فقها معتقدند که با فوت موکل، وکالت باطل می‌شود، نه فقط در این مسئله که مرجع تقلید به کسی وکالت می‌دهد، بلکه در تمام مسائل. مثلاً اگر کسی به شما وکالت داده که خانه‌اش را بفروشید، چنانچه به شما خبر دهند که موکل مُرد، اینجا وکالت شما باطل می‌شود، در مسائل شرعی هم همین‌طور است مرجع وکالت داده که مقلدین می‌توانند وجوهات را به وکلای من با شرایطی که تعیین نموده‌ام بدهند حال اگر مرجع از دنیا رفت همه وکالت‌ها باطل می‌شود و طبق آن وکالت کسی نمی‌تواند عمل کند، اما در مورد اخذ وجوهات این دفتر ما می‌گوییم کسی که باقی بر تقلید از آقاست، نظر ایشان این است که اگر وجوهات را به یک مجتهد جامع‌الشرایط بدهید کافی است، و الآن ما هزار طلبه در مراکز فقهی باقیمانده از ایشان داریم که این وجوهات در این مراکز مصرف می‌شود، حال اختیار با مقلدین ایشان است اگر خواست وجوهاتش را اینجا می‌دهد و اگر نه به مجتهد دیگر می‌دهد.
یک مطلبی که مورد اتفاق همه فقها است؛ حتی آن‌هایی هم که می‌گویند وجوهات را باید به مرجع تقلید داد قائل به یک تبصره و استثنا هستند و آن اینکه اگر وجوهات را به یک مجتهدی بدهند که این مجتهد آن‌را در همان موردی مصرف می‌کند که آن مرجع تقلید قبول دارد کافی است.
به تعبیر دیگر موارد مصرفی وجود دارد که مورد اجماع و اتفاق نظر تمام فقها است مثل پرداخت خمس برای شهریه طلاب. اما در ساخت مساجد این اتفاق نظر نیست. یک مرجع تقلید می‌گوید با خمس نمی‌شود مسجد ساخت و دیگری می‌گوید می‌شود. حال آن استثنا و تبصره این است که اگر وجوهات را به مجتهدی بدهند که همان مصرفی را دارد که آن مرجع تقلید دارد این کفایت می‌کند چون همان مرجع تقلید هم این را قبول دارد.
در خارج از ایران نیز مراکز فقهی شما فعالیت دارند؟
فاضل لنکرانی: بله، شعبه لندن ما در زمینه آموزش فعال نیست، و فعلاً در زمینه ترجمه فعالیت می‌نماید کتاب‌هایی را به انگلیسی ترجمه کرده‌ایم و برای شما هم می‌آوریم؛ در حال برنامه‌ریزی هستیم تا انشاء الله در آینده حوزه آموزشی هم فعال شود.
در افغانستان براساس ضرورتی که وجود داشت و ما می‌دیدیم نیاز شدید به تقویت حوزه‌های علمیه آنجاست. آقا فرمودند شعبه‌ای دایر کنیم و الآن در کابل ساختمان خوبی داریم و طلاب ممتازی مشغول تحصیل هستند.
آیت‌الله فاضل: تحقیق راجع به مرجعیت را خودتان انتخاب کردید یا دانشگاه به شما داده؟
خانم دکتر الویرا کُربو: خود من. وقتی من خواستم پایان نامه دکترا بنویسم با استادم صحبت کردم و این موضوع را انتخاب کردم.
آیت‌الله فاضل: توصیه من این است که راجع به مرجعیت خیلی عمیق کار کنید، هنوز کار عمیقی در دنیای غرب نسبت به این موضوع نشده هرچند ما معتقدیم که اصلاً شیعه هنوز در غرب معرفی نشده، غرب هر چه دیده از سنی‌ها و از اسلام اهل سنت دیده هنوز با شیعه و مرجعیت شیعه آنطور که واقعیّت دارد آشنا نیست. من یک نکته به شما بگویم و آن اینکه در بین مراجع بزرگ شیعه هیچ کدام فعالیت برای مرجع شدن نکردند، بلکه شرایط طوری ایجاد شد که مجبور به پذیرش مرجعیت شدند. خودِ پدر ما اصلاً هیچ برنامه‌ریزی برای اینکه مرجع تقلید بشود نکرد ولی از او خواستند.
حوزه‌ی علمیه، جامعه مدرسین و مردم آمدند از ایشان خواستند و ایشان را مجبور به این کار کردند و این مسئله‌ی بسیار مهمی است که مرجعیت شیعه مثل سایر مناصب رسمی نیست که در کشورهای دیگر و حتی واتیکان مرسوم است. اصلاً چنین چیزی نیست. ما مجتهدین بزرگی داشتیم که اصلاً مرجع نشدند و از دنیا رفتند! لذا خواهشم این است که راجع به مرجعیت و سطح زندگی مراجع تحقیق کنید.
حتماً در تحقیقات‌تان راجع به زندگی شخصی پدر ما بررسی کرده‌اید. پدرم وقتی از دنیا رفت از نظر مال دنیا هیچ چیز نداشت حتی یک خانه‌ی شخصی نداشت. این‌ها نکاتی است که شما باید در تحقیقات خود بیاورید، این در حالی بود که ایشان در هر ماه بیش از یک میلیارد و نیم وجوهات در اختیارش بود و این را به حوزه‌های علمیه ایران و غیر ایران می‌داد ولی ایشان هیچ خانه شخصی برای خودش نداشت و زندگی‌شان بسیار ساده بود.
رهبر انقلاب ما امام خمینی هم وقتی از دنیا رفت خانه‌ای که در جماران زندگی می‌کرد مال شخصی ایشان نبود، اجاره بود.
نکته دیگر اینکه یک مرجع تقلید سال‌های زیادی باید از جهت علمی زحمت بکشد و هنگامی که به سنّی می‌رسد که باید بازنشست شود تازه اول کارش می‌شود یعنی از سن ۶۰ سال به بالا بیشترین دوران کاری زندگی مراجع شروع می‌شود، تدریس، تألیف، ملاقات‌های با مردم، گروه‌ها، این‌ها جهاتی است که در تحقیق خود حتماً به آن توجه کنید.
راجع به وکلا هم؛ اولاً بدانید که مرجع تقلید به هر کسی وکالت نمی‌دهد! به افرادی وکالت می‌دهند که تأثیرگذار در مسائل دینی و مادّی مردم هستند. فعالیت اجتماعی دارند، مدرسه می‌سازند، بیمارستان می‌سازند، به فقرا کمک می‌کنند در کنار این خدمات عهده‌دار مسائل دینی مردم هم هستند، نماز جمعه و جماعت، مجالس عزاداری و مجالس مختلف، این‌طور نیست که هر کسی نزد مرجع تقلید رفته و در خواست وکالت کند، نه! کسی که در بین مردم به عنوان محور دینی مطرح باشد صلاحیت اخذ وکالت دارد.
